یکی از پر اهمیت‌ترین فاکتور‌هایی والدین باید به آن توجه کنند، سلامت روانی کودک است. سلامت روانی کودکان دقیقا به اندازه سلامت فیزیکی آنها اهمیت دارد و چنانچه کودک از لحاظ روانی به درستی ارزیابی نشود، احتمال اینکه در آینده دچار مشکلات فراوان شود بسیار زیاد است. روانشناسی کودک یکی از شاخه‌های مهم روانشناسی است که به طور تخصصی بر روی کودکان متمرکز شده است.
در این صفحه، قصد داریم به طور مفصل درباره روانشناسی کودک و تمامی نکات پیرامون آن صحبت کنیم. با ما همراه باشید…
روانشناسی کودک یکی از شاخه‌های مختلف روانشناسی است. در این شاخه بر ذهن و رفتار کودکان از زمان بارداری تا زمان نوجوانی توجه ویژه‌ایی میشود. روانشناسی کودک و نوجوان نه تنها نحوه رشد جسمانی کودکان بلکه رشد ذهنی، عاطفی و اجتماعی آنها را نیز مورد بررسی قرار میدهد.
روانشناسان معمولا در جلسات مشاوره والدین، توصیه می‌کنند که والدین به صحبت‌ها، حرکات و رفتار فرزند خود اهمیت داده و موارد مهم را با روانشناس کودک خود در میان بگذارند. دلیل این امر این است که بسیاری از بیماری‌های روانی، از همان کودکی نمود پیدا کرده و علائمشان کمابیش ظاهر می‌شوند. اگر کودک از همان ابتدا راهنما و مشاوری نداشته باشد که راه درست را به او نشان دهد، ممکن است در آینده دچار سردرگمی شده و نتواند مسیر درست را پیدا کند.
روانشناسی کودک به شاخه‌ای از عمل روانشناسی گفته میشود که به طور تخصصی بر روی رفتارهای آگاهانه و ناآگاهانه کودکان تمرکز دارد و به تجزیه و تحلیل رشد ذهنی کودک و درک او از محیط اطرافش می‌پردازد.
تاریخچه روانشناسی کودک
در گذشته معمولا کودکان به عنوان نسخه‌های کوچک از افراد بزرگسال تلقی می‌شدند. هنگامی که ژان پیاژه مطرح کرد: کودکان در مقایسه با بزرگسالان متفاوت می‌اندیشند، آلبرت اینشتین به طور رسمی اعلام کرد که این کشف «آنقدر ساده است که فقط یک نابغه توانایی فکر کردن درباره آن را دارد.» اگرچه امروزه روانشناسان بر این باورند که روانشناسی کودک بسیار منحصر به فرد و پیچیده است اما بسیاری از روانشناسان درباره اصطلاح منحصر به فرد بودن دیدگاه‌های متفاوتی دارند.
متخصصان نیز در پاسخ به بعضی از سوالات مهم‌تر در روانشناسی کودک یکی از زیرمجوعه های مشاوره خانواده است. از جمله این سوال که آیا تجربیات ابتدایی از تجربیات بعدی اهمیت بیشتری دارند یا اینکه آیا ذات یا تربیت نقش مهمی در رشد کودک دارند، با یکدیگر اختلاف نظر دارند. به دلیل نقش مهم و تاثیرگذار دوران کودکی نقش در زندگی افراد، روانشناسی کودک در علم روانشناسی، جامعه شناسی و آموزش بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
متخصصان نه تنها به عوامل تاثیرگذار در رشد طبیعی کودک توجه ویژه‌ایی دارند بلکه بر عوامل مختلفی که امکان دارد باعث مشکلات روانی در دوران کودکی شود نیز تمرکز می‌کنند. عزت نفس، مدرسه، والدین، فشارهای اجتماعی و سایر موضوعات بسیار برای روانشناسان کودک دارای اهمیت هستند. هدف از این کار کمک به رشد و پیشرفت کودکان از راه‌های سالم و صحیح است.
زمینه‌های مهم و اصلی روانشناسی کودک
احتمالا شما هم مانند سایر افراد معتقد هستید که عوامل درونی مانند ژنتیک و خصوصیات شخصی بر نحوه رشد کودک تاثیر بسزایی دارند. با این وجود، رشد و پیشرفت تحت تاثیر عواملی بیشتر از خصوصیات درونی فرد است. عوامل محیطی از جمله روابط اجتماعی و فرهنگی که در آن زندگی میکنیم نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند.
سه زمینه اصلی و مهم در تحلیل روانشناسی کودک وجود دارد.
زمینه فرهنگی
فرهنگ مجموعه‌ای از ارزش‌ها، آداب و رسوم، عقاید مشترک و شیوه‌های زندگی است که نحوه رشد کودک را تحت تاثیر قرار میدهد. همچنین فرهنگی که کودک در آن زندگی می‌کند در نحوه ارتباط کودکان با والدین، نوع تحصیلات و نوع مراقبت از کودکان نقش مهمی دارد.
زمینه اجتماعی
روابط با افراد هم سن و سال و بزرگسالان بر نحوه تفکر، یادگیری و رشد کودکان تاثیر دارد. خانواده‌ها، مدارس و گروه‌های همسالان همه بخش مهمی از محیط اجتماعی کودک را تشکیل می‌دهند.
زمینه اجتماعی اقتصادی
طبقه اجتماعی نیز دارای نقش مهمی در رشد کودک است. وضعیت اقتصادی اجتماعی (معمولا به صورت SES نشان داده میشود) به عوامل گوناگونی مانند میزان تحصیلات افراد، میزان درآمد، شغل و محل زندگی آنها بستگی دارد.
کودکانی که در خانواده‌هایی با شرایط اجتماعی و اقتصادی خوب و ایده آل بزرگ می‌شوند، به مراتب به فرصت‌های بیشتری دسترسی دارند. این در حالی است که کودکان پرورش یافته در خانواده‌هایی با شرایط اجتماعی و اقتصادی پایین‌تر به مواردی مانند: مراقبت‌های بهداشتی، تغذیه با کیفیت و آموزش دسترسی کمتری خواهند داشت. چنین عواملی تاثیر چشمگیری بر روانشناسی کودک دارد.
فراموش نکنید هر سه زمینه ذکر شده کاملا با یکدیگر مرتبط هستند. ممکن است کودکی به دلیل شرایط اقتصادی و اجتماعی پایین فرصت‌های کمتری در اختیار داشته باشد، با تقویت روابط اجتماعی و روابط فرهنگی قوی ممکن است این نابرابری برطرف شود.
عوامل اساسی
روانشناسی کودک شامل موضوعات گسترده‌ایی، از تاثیرات ژنتیکی بر رفتار گرفته تا فشارهای اجتماعی بر رشد، میشود. عوامل زیر تنها تعدادی از موضوعات اصلی هستند که در روانشناسی کودک اهمیت زیادی دارند:
- توسعه شناختی
- عوامل محیطی
- نقش‌های جنسیتی
- ژنتیک
- زبان
- رشد شخصیت
- توسعه قبل از تولد
- رشد اجتماعی
- رشد جنسی
برای مثال امکان دارد روانشناسان کودک شرایط و شیوه‌های مراقبت از کودکان که باعث دستیابی به بهترین نتایج روانی میشود را بررسی نمایند یا ممکن است جهت رشد ذهنی کودکان با آنها همکاری کنند.
روانشناسان کودک برای کمک به کودکان هنگام رویارویی با مشکلات خاص مربوط به رشد ممکن است از رویکردی تخصصی یا رویکردی عمومی و کلی‌تر استفاده کنند. در کل هدف این متخصصان کمک به کودکان جهت غلبه بر مشکلات احتمالی و رشد روانی و جسمانی سالم است.
در سال اخیر موردی که بسیار مورد توجه واقع میشود، همه گیری ویروس کرونا است، این موضوع باعث شده است تا بسیاری از کودکان نیاز به روانشناس کودک پیدا کنند، در ادامه این نوشته برخی از این موارد را بررسی میکنیم.
کاربرد روانشناسی کودک
یکی از مهم‌ترین کاربرد‌های مراجعه و کمک گرفتن از روانشناس کودک، درک نیاز‌ها و خواسته‌هایی است که باید برآورده شوند. مشورت با روانشناس کودک به اندازه مشاوره ازدواج اهمیت دارد و باید جدی گرفته شود.
روانشناس کودک، با توجه به سن و وقایعی که بر کودک گذشته، نیازهای کودک را شناسایی کرده و نوع رفتاری که والدین می‌بایست با کودک خود داشته باشند را به آنها گوشزد می‌کند.
والدین می‌بایست با استفاده از کمک یک فرد متخصص، فرق بین رفتار نرمال و رفتار غیر نرمال کودک را شناسایی کرده و صرف اینکه دوستان یا آشنایان یک رفتار را عادی یا غیر عادی می‌دانند، واکنش نشان ندهند. بدین صورت، می‌توانند ارتباطی موثر با کودک خود برقرار کرده و پیوند‌های عاطفی بین خود و کودکشان را قوی‌تر کنند.
به عنوان مثال، برخی از کودکان دچار پیش فعالی هستند. با توجه به شرایط و روحیات مختلف بین کودکان، تشخیص درست علائم این اختلال می‌تواند کمی سخت باشد. روانشناس به والدین کمک می‌کند تا در صورتی که این اختلال در کودکشان وجود دارد، در صدد تشخیص صحیح و درمان مناسب بر آیند و آینده کودک دلبندشان را از عواقب آن خالی کند.
علائمی که نشان میدهد فرزند شما نیاز به مشاوره کودک و نوجوان دارد
همه بچه‌ها دارای مشکلات احساسی مانند: دمدمی مزاجی، مشکل با دوستان، افت عملکرد تحصیلی و … هستند. اما در دوران فراگیری ویروس کرونا به دلیل قرنطینه خانگی و حس انزوا یا حتی سیستم آموزشی آنلاین در مقایسه با کلاس‌های حضوری، احتمالا باعث شده کودک شما بیشتر از قبل با این مشکلات جدی درگیر شده باشند.
چگونه متوجه می‌شوید که فرزندتان درگیر مشکل جدی‌تری شده‌اند؟ و چه زمانی نیاز است به روانشناس مراجعه کنید؟
برخی از مشکلات طبیعی هستند. بچه‌ها بزرگ می‌شوند، وجود برخی مشکلات مورد انتظار است. هنگام بزرگ شدن بچه‌ها برخی از بداخلاقی‌ها، اضطراب‌ها، مشکلات در جامعه و مدرسه پیش بینی میشود. این مشکلات را به دست اندازهای جاده تشبیه می‌کنم. لازم است به یاد داشته باشید که اغلب این دست اندازها موقتی هستند و ممکن است فرصت‌های کسب مهارت‌های جدید را برای فرزندتان ایجاد کنند. با وجود اینکه بیماری فراگیر یکی از این دست اندازهای بزرگ در جاده است اما میتوان بر آن غلبه کرد و پیروز شد.
ضرورت آموزش: ایجاد تاب آوری در طول همه گیری
با وجود اینکه این بیماری فراگیر برای بسیاری از کودکان و خانواده‌ها مشکلات زیادی به وجود آورده است اما نحوه واکنش ما به این مشکلات از خود مشکل مهم‌تر است. الان زمانی است که باید والدین به تجارب و صحبت‌های فرزندشان گوش دهند و برای آنها ارزش قائل شوند. «در اکثر موارد اگر صبورانه فرزندتان را حمایت و درک کنید، او متوجه این اتفاق میشود.»
چه در زمان همه گیری چه در زمان‌های دیگر ارزش قائل شدن برای فرزندتان ضروری است. «شگفت زده می‌شوید وقتی می‌بینید که ارزش قائل شدن برای تجارب فرزندتان تا اندازه به آنها احساس مهم بودن و شنیده شده میدهد. در نتیجه راه حل عبور از این دوره را بهتر می‌پذیرند.»
اما در طول برطرف شدن این مشکل ممکن است برخی از این مشکلات در بعضی خانواده‌ها غیرقابل پیش بینی باشد. «تغییرات دائمی از قرنطینه گرفته تا آموزش از راه دور، سپس آموزش حضوری و تغییر مداوم بین این حالات همه شرایط غیرقابل پیش بینی و غیر قابل کنترلی را به وجود می‌آورند که برای بسیاری از خانواده‌ها دشوار است. همچنین محدودیت‌های مربوط به فاصله اجتماعی نیز برای بچه‌ها دشوار است.»
در مواردی که کودک احساس تنهایی دارد، برای حفظ ارتباط به تلاش و خلاقیت بیشتری نیاز است. بسیاری از کودکان در این دوران اضطراب را تجربه می‌کنند و در برخی دیگر این اضطراب به افسردگی تبدیل میشود. شرایط برای کودکانی که در مدت این بیماری فراگیر تغییرات زیادی مانند: شروع مدرسه برای اولین بار یا فارغ التحصیلی از مدرسه بدون تعطیلی مناسب را مشاهده می‌کنند بسیار دشوارتر است.
معمولا والدین می‌خواهند سریع وارد عمل شوند و مشکل را حل کنند اما کودکان فقط نیاز دارند بدانند که شنیده و درک می‌شوند. او توصیه می‌کند از عباراتی مانند «میدانم این شرایط برای تو واقعا سخت است» یا «متوجه شدم اخیرا دوره سختی داشتی» استفاده کنید.
همچنین در این دوران فراگیری و پاندمی ویروس کرونا بیشتر مراقب نحوه برخورد با فرزندان‌تان باشید. «ممکن است نگرانی والدین در مورد COVID-19 موجب افزایش اضطراب فرزندشان شود.»
ضرورت و اهمیت روانشناسی کودک
وقتی صحبت از تربیت فرزند میشود، برخی از والدین تصور می‌کنند همین که کودکشان همیشه ساکت و کم حرف است به این معنی است که توانسته‌اند تربیت خوبی انجام دهند. در واقع، گاهی اوقات همین رفتار کودک نیز نشان از مشکلات نهفته‌ای است که تشخیص آن نه تنها برای والدین، که حتی برای برخی از متخصصین سلامت و روان نیز کار دشواری است.
اهمیت سنین کودکی و تاثیر زیاد آن بر روی بزرگسالی، باعث شده که اغلب متخصصین سلامت روان، توصیه کنند که والدین برای اطمینان از سلامت روان فرزندشان، به طور دوره‌ای و یا حداقل سالی یکبار، به روانشناس کودکی که در زمینه رفتار و واکنش‌های کودکان تخصص لازم را دارد، مراجعه نموده و مسائل و مشکلات کودکشان را در میان بگذارند.
اهمیت کم نسبت به مسائل مهم، اهمیت زیاد نسبت به مسائل پیش پا افتاده، درگیری کودک با همسالان یا غیر همسالان، عدم توانایی برقراری ارتباط، کنش‌های غیر متعارف، گوشهگیری و… همگی می‌توانند نشان دهنده وجود یک مشکل خفیف تا شدید و جدی در زندگی کودک باشند.
شاید برایتان جالب باشد که حتی انتخاب رنگ‌ها، نحوه نقاشی و اشیا و انسان‌هایی که کودک در نقاشی‌های خود بکار می‌برد نیز می‌توانند مهم باشند.
برای جلوگیری از داشتن رفتار نامناسب با کودکان و تعامل بهتر با آنها، لازم است که والدین به همراه کودک خود، در جلسات مشاوره شرکت نمایند و به صحبت‌های روانشناس کودک گوش فرا دهند. در برخی از مواقع، مشکلات کودک همچنان ادامه داشته و والدین می‌بایست پس از ورود کودک به سنین بالاتر، از خدمات روانشناسی نوجوان استفاده کنند.
نقش پدر و مادر در روانشناسی کودک
اگر در تربیت فرزند خود به مشکل خورده‌اید و فکر می‌کنید نمیتوانید والدین خوبی برای فرزندتان باشید احتمالا در اشتباهید! حقیقت این است که بسیاری از والدین حتی آن‌هایی که بنظر می‌رسد توانسته‌اند فرزندشان را مطیع تربیت کنند، درک درستی از رفتار مناسب با کودک ندارند؛ چرا که مطیع بودن کامل فرزند نیز خود یکی از رفتارهایی است که نشان دهنده آسیب جدی است و می‌بایست علت آن بررسی شود.
در واقع، دنیای کودکان متفاوت از دنیای بزرگسالان است و درک و پیشبینی رفتارشان در برخی مواقع کاری دشوار است.
پدر و مادر نزدیک‌ترین و مهم‌ترین افراد زندگی کودکان به شمار می‌روند. کودکان در ابتدای زندگی خود به دلیل اعتمادی که به والدین دارند، تصور می‌کنند که والدین آنها پر از اطمینان و عاری از خطا هستند. گاهی اوقات، رفتار پدر و مادر به گونه‌ای است که باعث از بین رفتن این اعتماد شده و کودک را با سردرگمی مواجه می‌کند.
از طرف دیگر، ویژگی‌های شخصیتی و روانشناختی والدین، تا حد زیادی می‌تواند بر روی زندگی کودکشان تاثیر بگذارد؛ چرا که کودکان در ابتدا، کاملا به والدین خود وابسته هستند و آنها را به طور ناخودآگاه الگوی خود قرار می‌دهند. حتی کودکانی که به حرف والدین خود گوش نمی‌کنند و اصطلاحا لجبازی می‌کنند نیز به طور غیر مستقیم از والدین خود تبعیت می‌کنند.
در نتیجه، مهم است که والدین نیز در جلسات مشاوره کودک شرکت کرده و به توصیه‌های روانشناس به درستی عمل کنند تا بتوانند به رشد ذهنی و روانی فرزند خود کمک کنند.
روانشناسی کودک چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
گاهی اوقات، تلاش‌های والدین برای داشتن تربیت درست و سالم ماندن ذهن و روان کورک بی‌فایده است و آنطور که باید نتیجه نمی‌دهد. یکی از اهداف روانشناسی کودک این است که با فهم الگوی رفتاری کودک، به والدین کمک کند تا بتوانند ارتباط بهتری با فرزند خود برقرار کرده و به پیشرفت او در طول مراحل مختلف زندگی کمک کنند.
روانشناس کودکان با پیدا کردن ریشه رفتارهای غیر طبیعی کودک، بهترین راهکار‌ها برای حل مشکلات را به والدین و در برخی مواقع به کودکان نشان میدهد.
در روانشناسی کودک به چه مسائلی پرداخته میشود؟
روانشناس کودکان سه مسئله و عامل مهم را که در سلامت روان کودک موثرند، به دقت بررسی می‌کند. این عوامل عبارتند از:
رشد فیزیکی
رشد فیزیکی کودک از بدو تولد او شروع شده و کودک به مرور زمان یاد می‌گیرد که چطور با اندام‌های خود تعامل داشته و بتواند از آنها به درستی استفاده کند. در مراجعه اول، روانشناس به دقت ویژگی‌ها و علائم فیزیکی کودک را بررسی می‌کند و با توجه به سن او، موارد طبیعی و غیر طبیعی را مشخص می‌کند.
تاخیر در رشد کودک یا قسمت‌های مختلف بدن او، می‌تواند نشانه‌ای از درگیری ذهنی او باشد. در برخی مواقع، تاخیر در رشد یا رشد بیش از حد، می‌تواند بر روی سلامت روان کودک تاثیر مخربی داشته باشد.
رشد ذهنی
کودک حتی در بدو تولد نیز محیط خود را درک می‌کند و نسبت به آن واکنش نشان میدهد. رشد ذهنی کودک علاوه بر ژنتیک، می‌تواند از مشاهده محیط اطراف، تصمیمگیری، قدرت تجسم، منطق و استدلال در بازی و رفتار، یادگیری زبان و حل مشکلات تاثیر بگیرد و شکوفا شود.
چنانچه رشد ذهنی کودک با اختلال و مشکل مواجه شده باشد، روانشناس کودک با بررسی علائم و سابقه کودک، دلایل را بررسی کرده و راهکارهای مناسب را ارائه میدهد.
رشد احساسی
همانطور که رشد فیزیکی کودک مهم و قابل توجه است، رشد احساسی او نیز اهمیت زیادی دارد. رشد احساسی کودک تا حد زیادی با رشد اجتماعی او در تعامل است. رشد احساسی و عاطفی کودک به چگونگی فهم کودک درباره احساسات و شیوه بیان آنها مربوط است.
کودک می‌بایست بتواند درد، خشم، ناراحتی، خوشحالی، قدردانی، لذت و تمامی احساسات ابتدایی خود را با حرکات و رفتارش نشان دهد. با بزرگتر شدن، احساساتی نظیر اعتماد بنفس، عزت نفس، امیدواری، غرور، گناه و… به تدریج شکل می‌گیرند و در صورتی که منبع و مرجع درستی برای این احساسات نباشد، ممکن است کودک دچار سوء تفاهم و کج پنداری شود.
در صورتی که کودک رشد احساسی عادی و طبیعی را طی کند، می‌تواند در برقراری ارتباط با دیگران موفق‌تر بوده و به مهارت‌های اجتماعی خود بیفزاید.
سبک تربیت فرزند
سبک فرزندپروری واژه‌ای است که این روز‌ها به وفور در روانشناسی مخصوص کودکان استفاده میشود. تحقیقات نشان می‌دهند که بین سبک پرورش کودک و رفتار او در بزرگسالی، رابطه تنگاتنگ و مستقیمی وجود دارد. در واقع، این سبک تربیت کودک است که او را برای تعاملات اجتماعی و اداره زندگی آماده می‌کند و واکنش‌های طبیعی و غیر طبیعی را در او نهادینه می‌کند.
اگر بخواهیم سبک پرورش کودکان را به طور خلاصه و مختصر دسته‌بندی کنیم، می‌توانیم آنها را 4 دسته کلی قرار دهیم. این 4 دسته عبارتند از:
سبک مقتدرانه
در این سبک پرورش کودکان، برخلاف تصور برخی از افراد، خبری از استبداد و خود رای بودن والدین نیست. اقتدار والدین هیچ ربطی به کنترل بیش از حد آنها ندارد.
والدین مقتدر، والدینی هستند که در کنار انتظار زیاد از فرزند خود، فضایی گرم و صمیمی برای تعامل با آنها ایجاد کرده و با موافقت و نظر آنها، قوانین و محدودیت‌ها را تعیین می‌کنند. این قوانین و محدودیت‌ها در یک محیط گرم و صمیمی بیان شده و والدین نیز دلایل منطقی خود را برای وضع چنین قوانینی مطرح می‌کنند.
والدین مقتدر همواره با فرزندان خود مهربان هستند و آنها را به مستقل شدن و داشتن یک زندگی سالم تشویق می‌کنند. این سبک، به سبک دموکراتیک نیز معروف است.
سبک مستبدانه
والدینی که سبک مستبدانه‌ای برای تربیت و پرورش فرزند خود دارند، هیچگونه نقد و مخالفتی را از جانب فرزندان خود قبول نمی‌کنند و همواره تلاش می‌کنند تا با محدودیت‌های وضع شده، کنترل کاملی بر روی فرزندان خود داشته باشند.
این والدین، برای قوانینی که وضع می‌کنند هیچ راه گریزی قرار نداده و عملا حاضر به دور زدن یا کم کردن شدت محدودیت‌ها نیستند و استدلال‌هایشان با واقعیت همخوانی ندارد.
والدین مستبد، معمولا از مجازات‌های سخت مانند حبس خانگی، تنبیه بدنی، محدود کردن دایره دوستان، ناسزا، تحقیر و اعمالی از این دست استفاده می‌کنند. این والدین حامی و پاسخگوی خوبی شناخته نمی‌شوند و نمی‌توانند اعتماد حقیقی فرزند خود را جلب کنند.
سبک سهل گیرانه
والدین سهل گیرانه بر عکس والدین مستبد و سختگیر هستند و معمولا قوانین و محدودیت‌هایی ندارند و یا چندان هم مایل به رعایت قوانین وضع شده نیستند. حقیقت این است که فرزندان چنین والدینی نمی‌توانند قوانین شخصی خاصی برای خود وضع کنند و معمولا کنترل ضعیفی بر روی خود داشته و عموما مانند فرزندان والدین سختگیر، در روابط اجتماعی با مشکل مواجه هستند.
سبک طرد کننده
این والدین عموما نسبت به وضعیت پرورش و تربیت فرزند خود بی‌تفاوت هستند و علاقه چندانی برای این کار ندارند. اکثر والدین طرد‌کننده، از مشکلات روحی روانی نظیر افسردگی رنج می‌برند و علت آن نیز می‌تواند ریشه در کودکی خودشان داشته باشد.
کودکانی که توسط اینگونه والدین تربیت می‌شوند، معمولا رفتارهای تکانشی دارند و نمی‌توانند بر روی احساسات و عواطف خود کنترل خاصی داشته باشند. معمولا، این کودکان در بزرگسالی با مشکلات روحی-روانی زیادی مواجه شده و برای برقراری ارتباط با دیگران، باید بیش از سایرین تلاش نمایند.
مشکلات رفتاری رایج در کودکان چیست؟
برخی از شایع‌ترین مشکلات رفتاری رایج در کودکان عبارتند از:
- لجبازی؛
- بهانهگیری؛
- بیش از حد فعال بودن و نقص توجه؛
- تیک حرکتی؛
- ترس و فوبیا؛
- علاقه به آتش افروزی؛
- عادت به دزدی؛
- تکانشی بودن؛
- خجالتی بودن؛
- ترسو بودن؛
- آب زیرکاه بودن.
چه زمانی میتوان گفت که کودک لجباز است؟
قبل از هر چیزی، باید این نکته را مد نظر قرار دهید که ممکن است تعریف لجبازی با آن چیزی که فکر می‌کنید متفاوت باشد. تشخیص قطعی لجبازی کودک با روانشناس است و نمی‌توان بدون نظر یک فرد متخصص، برچسب لجبازی را بر روی کودک زد.
به طور کلی، کودکان لجباز می‌توانند یک و یا چند مورد از نشانه‌های زیر را داشته باشند:
- نادیده گرفتن حرف والدین و دیگران؛
- آسیب رساندن به خود یا دیگران؛
- حرف‌های رکیک و ناسزا؛
- گریه کردن؛
- بهانهگیری کردن؛
- و…
معرفی اختلالات بالینی در کودکان
با اینکه اکثر اختلالات روانی تا دوران بلوغ و بزرگسالی نمود پیدا نمی‌کنند، اما میتوان علائم خفیف تا متوسط برخی از اختلالات را در همان سنین کودکی مشاهده کرد. تشخیص این علائم و دسته‌بندی کردن اختلالات، بر عهده روانشناس کودک است.
در این قسمت، 22 مورد از مهم‌ترین اختلالات بالینی کودکان را معرفی میکنیم. برخی از این اختلالات شایع و کم اهمیت هستند و برخی دیگر می‌توانند خطرناک و تهدید‌کننده سلامت روان و جسم کودک باشند:
- اختلال بیش فعالی یا کمبود توجه (ADHD)؛
- اختلالات اضطرابی؛
- اختلال اضطراب فراگیر؛
- اختلال اضطراب جدایی؛
- اختلال اضطراب اجتماعی؛
- اختلال وسواسی جبری (OCD)؛
- اختلال وحشت‌زدگی؛
- فوبیا (نسبت به موارد مختلف)؛
- اختلال استرس پس از سانحه PTSD))؛
- لالی انتخابی؛
- اختلال دوقطبی؛
- اختلال سلوک؛
- افسردگی؛
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای ODD))؛
- اختلال غذا خوردن؛
- اسکیزوفرنی؛
- سوءمصرف مواد؛
- سندرم توره؛
- اختلال دلبستگی واکنشی؛
- اختلال سازگاری؛
- اختلال طیف اتیسم؛
- اختلال بی‌نظمی خلقی اخلال‌گرانه (DMDD).
معرفی درمان‌های روانشناسی کودکان
برای درمان اختلالات بالینی در کودکان، از دو گزینه درمانی استفاده میشود:
- روان درمانی: که شامل بازی درمانی و گفتگو با کودک است. کودکان در مشاوره فردی، مهارت مقابله با مشکلات را فرا گرفته و یاد می‌گیرند که چگونه احساسات و عواطف خود را بیان کنند. برخی از جلسات روان درمانی فقط با حضور کودک برگزار میشود و برخی دیگر با حضور کودک و والدین. همچنین، ممکن است روانشناس لازم بداند چند جلسه توجیهی جداگانه فقط برای والدین برگزار کند.
- دارو درمانی: در صورتی که اختلال شدید و جدی باشد، با توجه به نوع اختلال، داروی مناسب برای مهار بیماری تجویز میشود. روانپزشک کودک می‌بایست مکانیسم اثر و عوارض جانبی را برای والدین کودک توضیح داده و از آنها بخواهد دارو‌ها را در زمان معین به کودک خود بدهند.
روان درمانی کودک چگونه کار می‌کند؟
جلسات روان درمانی کودک در محیطی آرامبخش و بدور از هر گونه تنهشی برگزار میشود. در ابتدا، روانشناس نظر کودک را درباره محیطی که جلسه در آن برگزار میشود می‌پرسد. در صورتی که کودک هیچ مشکلی با محیط یا اشیا درون آن نداشته باشد، جلسات ادامه پیدا می‌کنند. در غیر اینصورت، جلسات با نظر و موافقت کودک، در فضایی که موجب آرامش بیشتر او میشود، برگزار می‌شوند.
ممکن است روانشناس صلاح بداند این جلسات همراه با بازی درمانی باشند. در بازی درمانی، از بازی‌های فکری و تعاملی که با صحبت و یادگیری مهارت‌های رفتاری همراه هستند استفاده میشود. روانشناس نحوه واکنش کودک به اتفاقات مختلف را بررسی کرده و در حین بازی و صحبت، سوالات مختلف را از او می‌پرسد تا بتواند بهترین راه درمان را پیدا کند.
نحوه ویزیت روانشناسی کودک چگونه است؟
بسته به سن و مشکلی که کودک با آن مواجه است، ممکن است روانشناس لازم بداند کودک را به تنهایی و یا با حضور والدین ملاقات کند. در مواردی، لازم است روانشناس به طور خصوصی تنها با والدین کودک ملاقات نماید تا دید کلی از طرز فکر والدین و همچنین نحوه رفتار آنها با کودک داشته باشد.
آشنایی با بیماری‌های روانی والدین و نحوه مدیریت درمان توسط آنها، به روانشناس کمک می‌کند تا درک صحیحی از موقعیت کودک و شرایط او داشته باشد. همچنین، در طول جلسات ملاقات با والدین، روانشناس به والدین نحوه رفتار صحیح با کودک را گوشزد کرده و نکات لازم را یادآوری می‌کند.
چه موضوعاتی در روانشناسی کودک مورد توجه قرار می‌گیرد؟
موضوعاتی که در مشاوره کودک مورد توجه قرار دارد عبارتند از:
- مطالعه و بررسی ابعاد مختلف رشد: نظیر رشد فیزیکی، رشد عاطفی، رشد شخصیتی، رشد اخلاقی و…
- بررسی نیازهای کودک: روانشناس با توجه به سن کودک، بررسی می‌کند که کودک به چه چیزهایی نیاز دارد و چه کارهایی را باید و چه کارهایی را نباید انجام دهد.
- بررسی سبک پرورش فرزند: اینکه والدین از چه سبکی برای پرورش و تربیت فرزند خود استفاده می‌کنند، تا حد زیادی به درک مشکلات فرزند کمک می‌کند.
- پیشگیری و درمان اختلالات و مشکلات روحی: با درک صحیح مشکلات و نگاه به تمام جوانب زندگی کودک، بهترین راه درمان او شناسایی و بکارگرفته میشود.
نحوه اجرای اصول روانشناسی کودک توسط والدین
برخی از مهم‌ترین اصول مشاوره کودک که می‌بایست توسط والدین رعایت شوند عبارتند از:
- با پایبندی به اصول تربیتی و اهمیت دادن به رفتار درست با کودک، امنیت خاطر را در او ایجاد کنید.
- والدین (پدر و مادر) می‌بایست در تربیت و پرورش فرزند خود همسو بوده و از دوگانگی بپرهیزند.
- با توجه به تقلید کودکان از والدین، می‌بایست مراقب رفتار و گفتار خود باشید و آنها را محتاطانه انتخاب کنید.
- به فرزند خود گوش فرا دهید و در مقابل حرف‌های او، واکنش صحیح داشته باشید.
- خواسته‌هایی که خودتان حاضر به انجام آنها نیستید را از کودکتان نداشته باشید.
- مطابق با اصول صحیح، محدودیت‌هایی را برای کودکان قرار دهید و از آنها بخواهید به قوانین پایبند باشند.
- با عمل نکردن به خواسته‌های نامعقول یا بیش از حد کودک و همچنین داشتن واکنش صحیح نسبت به این خواستهها، به او صبر و تحمل را یاد دهید.
- پس از شکست کودک، رفتار سرزنشی و تحقیرآمیز نداشته باشید.
روانشناسی کودکان استثنایی به چه صورت است؟
کودکان استثنایی، افرادی هستند که به دلایل مختلف از نظر جسمی، روانی یا هوشی متفاوت از سایر کودکان هستند و به توجه و مراقبت بیشتری نسبت به سایر کودکان نیاز دارند. روانشناسی این کودکان نیز با توجه به نوع تفاوت‌ها و مشکلاتی که با آنها مواجه هستند انجام میشود.
آموزش کودکان استثنایی و تعامل با آنها می‌بایست طبق اصول و قواعد خاصی صورت گیرد. مهم‌ترین نکته در روانشناسی چنین کودکانی، آموزش صحیح به والدین آن‌هاست. والدین می‌بایست از لحاظ روانی آمادگی لازم برای پرورش و تربیت کودک خود را کسب کرده و نیازهای تربیتی او را رفع نمایند.
نحوه انتخاب روانشناس خوب کودک در تهران
دسترسی به روانشناس خوب و با تجربه که در زمینه رفتار صحیح و آسیب‌شناسی کودکان تخصص لازم را دارد، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های والدینی است که نگران فرزندان خود هستند. افرادی که ساکن تهران هستند، می‌بایست برای دریافت خدمات مشاوره کودک، به نزدیک‌ترین روانشناس کودک که در نزدیک محل زندگی‌شان است مراجعه کنند.
دکتر مهسا کاشفی زاده عضو سازمان نظام روانشناسی و انجمن روانشناسان ایران، با هدف ارائه خدمات روانشناسی به شما عزیزانی که ساکن تهران و سایر شهرستان‌های کشور هستید، در حال فعالیت می‌باشد.
شما عزیزان میتوانید جهت رزرو وقت مشاوره و اطلاع درباره نحوه انجام آن، از طریق اطلاعات تماس مندرج در صفحه تماس با ما در ارتباط باشید.
۵ حوزه اساسی روانشناسی کودک
پنج حوزه اساسی روانشناسی کودک عبارتند از:
- رشد: که به رشد فیزیکی، رشد ذهنی و رشد احساسی کودک می‌پردازد.
- نقاط عطف: به بررسی رفتار‌ها و واکنش‌های مختص هر سن می‌پردازد.
- رفتار: رفتارهای طبیعی و غیر طبیعی کودکان را بررسی می‌کند.
- احساسات: تمام احساساتی که کودک با آنها روبرو میشود را بررسی کرده و علت و راه‌های درمان را پیدا می‌کند.
- اجتماعی شدن: رشد اجتماعی کودک را بررسی کرده و مهارت‌های ارتباطی را به او می‌آموزد.
نکات مثبت پاندمی کرونا در رشد کودکان
با وجود نکات منفی درباره بیماری فراگیر، قصد داریم درباره نکات مثبت آن صحبت کنیم در این مدت فرصت‌های بینظیری برای رشد و خلاقیت به وجود آمده است. کودکانی که پیش از این برای تماس تلفنی خجالت می‌کشیدند، اکنون به راحتی می‌توانند از طریق Zoom و FaceTime تماس تصویری بگیرند. مطمئنا در ابتدا سخت بود اما با تمرین و قرار گرفتن در این موقعیت، مهارت‌های جدیدی کسب کردند که تا آخر عمر همراهشان خواهد بود.
نکته مثبت دیگر این دوره این است که خانواده‌ها ناچارا سرعت و شلوغی زندگی خود را کاهش دادند. همه گیری باعث کنار هم قرار گرفتن اعضا خانواده‌ها، افزایش کیفیت زمان کنار هم بودن، ایجاد سرگرمی‌های جدید و همچنین لذت بردن از زندگی ساده‌تر شد.
همچنین میتوان خلاقیت نوظهور به وجود آمده در این دوره را مثبت ارزیابی کرد.
کودکان و خانواده‌ها برای حفظ ارتباط و سرگرم بودن باید خلاق باشند. کارهایی مانند Zoom yoga، بازی‌های مجازی خانوادگی و بازی‌های مجازی تاریخی به تفکر خلاقانه نیاز دارند تا با افراد و فعالیت‌های مهم نیز ارتباط برقرار شود. این کارها باعث به وجود آمدن انعطاف پذیری هنگام مواجهه با مشکلات احتمالی دیگر میشود.
چه زمانی باید از روانشناس کودک کمک گرفت؟
در بعضی موارد ممکن است یک مشکل عادی در دوران کودکی به مشکلی جدی‌تر تبدیل شود.
در صورت مشاهده موارد زیر نگران کودکتان شوید:
- در زمینه‌های مختلف زندگی از جمله روابط خانوادگی، عملکرد تحصیلی، تفریحات در اوقات فراغت و دوستی دچار مشکل است.
- جملاتی مانند «ای کاش اینجا نبودم» یا «اگر فرار کنم برای کسی اهمیت ندارد» بیان می‌کند.
- رفتارهای تکراری و خود تخریبی مانند کشیدن مو یا کندن پوست انجام میدهد.
- در مورد خود احساس بدی دارد، دارای اعتماد به نفس و تاثیرگذاری کمتری است.
- از خانواده، دوستان یا کارهای مورد علاقه‌اش دوری می‌کند.
- تغییرات قابل توجهی در میزان خواب یا عادات غذایی دارد.
- بیش از حد در مورد آینده نگران است.
- بیشتر درگیر رفتارهای منفی میشود.
- در مورد خودزنی صحبت می‌کند یا آن را انجام میدهد.
- به طور واضح درباره خودکشی صحبت می‌کند.
- ناامیدی را به طور آشکار بیان می‌کند.
همچنین به والدین پیشنهاد میکنیم که به غرایز خود اعتماد داشته باشند. شما کودکان خود را بهتر میشناسید. اگر احساس می‌کنید یک جای کار می‌لنگد به آن غریزه اعتماد کنید. بهتر است بروید و دلیل آن احساس را بررسی کنید.
چگونه کمک بگیریم؟
از در میان گذاشتن این موضوع با فرزند خود نترسید. اگر فقط به فرزند خود بگویید: آیا باید در این مورد از کسی کمک بگیری؟ آنها می‌گویند: بله، اینطور است.
والدین اغلب از میزان تمایل فرزندانشان برای کمک گرفتن بیشتر متعجب می‌شوند. این کمک به اندازه کمک پزشک حیاتی است. همچنین پشتیبانی مجازی می‌تواند دسترسی را برای خانواده‌ها آسان‌تر نماید. متخصصین اطفال اغلب در کمک به والدین در تشخیص آنچه طبیعی یا غیر طبیعی است، بسیار خوب عمل می‌کنند و می‌توانند قوت قلب باشند.» در صورت نیاز، متخصص اطفال می‌تواند شما را به روانشناسی مناسب نیازهای کودک شما ارجاع دهد یا راه‌حل‌های دیگر را به شما پیشنهاد کند.
گاهی اوقات والدین تصور می‌کنند که مفهوم سلامت روان به معنای دارو یا بستری شدن فرزندشان است. حتی زمانی که مشکلات زیاد نیستند، برخی حمایت‌ها می‌تواند به فرزند شما و حتی خودتان به عنوان والد کمک کند تا مهارت‌های مقابله‌ای جدید و راهکارهای مختلف برای رسیدگی به مشکلات را بیاموزید. ما باید مفهوم سلامت روان را انگ زدایی کنیم.
چه فرزند شما برای رهایی از چالش‌های عادی رشد به کمک نیاز داشته یا با مشکل جدی‌تری مواجه باشد، با کمک روانشناسان کودک زندگی برای همه آسان‌تر و شادتر میشود.
نتیجه گیری
آگاهی از آنچه کودکان را آزار میدهد کار دشواری است در نتیجه مطالعه روانشناسی کودک هم گسترده و هم عمیق است. هدف اصلی بررسی عوامل تاثیرگذار و مرتبط با یکدیگر می‌باشد. بنابراین میتوان از این اطلاعات برای بهبود تربیت و پرورش کودک، آموزش، مراقبت از کودکان، روان درمانی و سایر زمینه‌های دیگر استفاده کرد.
والدین و متخصصان با آشنایی کامل از نحوه رشد، تفکر و رفتار کودکان، می‌توانند با آمادگی بهتر و بیشتر به کودکان خود کمک کنند.
سوالات متداول
آیا مراجعه کودک و والدین او به روانشناس می‌تواند به حل مشکل والدین کمک کند؟
پاسخ: بله. در مواردی، مشکلات کودک ناشی از رفتار نادرست والدین یا اختلالات و بیماری‌های روانی آن هاست. روانشناس با بررسی شرایط می‌تواند عوامل اختلال در کودک را شناسایی کرده و در صورت نیاز، از والدین بخواهد برای حل مشکلاتشان به پزشک یا روانشناس مربوطه مراجعه کنند.
آیا می‌توانم با روانشناس کودک خود به صورت تلفنی صحبت کنم؟
پاسخ: بله. برای مشاوره آنلاین یا تلفنی با دکتر مهسا کاشفی زاده و طرح مشکلات خود، میتوانید از طریق اطلاعات تماس مندرج در سایت با کارشناسان ما تماس گرفته و جهت رزرو نوبت اقدام نمایید.
آیا کودکی که تحرک زیادی دارد لزوما بیش فعال است؟
پاسخ: لزوما نه. اکثر کودکان تحرک زیادی دارند و ممکن است والدین آنها تصور کنند که کودکشان مشکل جدی‌ای دارد در حالی که چنین نیست. تشخیص بیش فعال بودن تنها با روانشناس کودک است و نمی‌توان بدون نظر روانشناس، چنین برچسبی به کودک زد.
بدترین روش‌های تنبیه کودکان که می‌بایست از آنها اجتناب شود چیست؟
پاسخ: مقایسه، کتک زدن، فحاشی، تحقیر، ناسزا گفتن و منت گذاشتن جزو بدترین روش‌های تنبیه محسوب می‌شوند و در آینده، تاثیرات مخرب خود را در زندگی کودک نشان می‌دهند.
آیا باید هر رفتار نادرستی که از کودکم می‌بینم به روانشناس اطلاع دهم؟
پاسخ: قطعا بله. هر رفتاری که از نظر شما نادرست و غیر عادی است نظیر پرخاشگری، عصبانیت بیش از حد، جیغ کشیدن، رفتار نادرست با حیوانات و… می‌تواند نشان دهنده مشکلات روانی شدید در کودک باشد و می‌بایست در اسرع وقت به آن رسیدگی شود.