پدیدارشناسی به مطالعاتی اطلاق می شود که متکی به تجارب و آگاهی های انسان ها است از همین رو برخی از اندیشمندان مانند هوسرل این مقوله را امری فلسفی برداشت می کند. برخی نیز پدیدارشناسی را در شکل غیر فلسفی با تحقیق کیفی مورد بررسی قرار می دهند. در مجموع در این موضوع رفتار انسان در مواجهه با یک پدیده که منجر به تجربه می شود مورد بررسی قرار می گیرد.
پدیدارشناسی چیست؟
پدیدارشناسی با فنومنولوژی برگرفته از واژه ای یونانی است که در تعریف به چیزی گفته می شود که خود را در پدیدار می کند. این اصطلاح در دو مقوله فلسفی و غیر فلسفی بررسی می شود. از همین رو برای اثبات و بررسی آن از راه های مختلف تجربی می توان آن را دنبال کرد. از همین رو غالبا گفته می شود که پدیده شناسی ذات و هویت پدیده ها را توصیف می کند. این پدیده ها غالبا در شکل تجربه انسان ها دیده می شود از همین رو در فلسفه این موضوع را در ارتباط با دو مفهوم برگشت به اشیا و روش تفهمی می دانند.
در لغت این مقوله را به عنوان توصیفی برای بروز و تجلی هر پدیده می دانند. در واقع طی فرمولی گفته می شود که بسیاری از پدیده ها در قالب معانی در زندگی انسان ها مشاهده می شود که با نظام معنایی شکل پیدا می کند. پس از آن با تداخل زمان و مکان تبدیل به تجربه در زندگی انسان ها می شود.
نکته مهمی که در تفاوت این مقوله با تجربه گرایان باید بیان کرد اینکه تجربه گرایان معتقدند نمی توانند معرفت را فراتر از تجربه درک کرد. در واقع تجربه گرایان معتقدند تجربیات هم سطح معرفت اس و نه فراتر از آن. از جمله تجربه گرایان شناخته شده در این زمینه می توان به برنتانو اشاره کرد. او معتقد بود که همه بررسی ها و دستاوردهای فلسفی مطلقا باید متکی به تجربیات انسان باشد. پس از آن هوسرل شاگرد برنتانو با درک ادراک هستی مکتب پدیدارشناسی را پایه گذاری کرد. براساس گفته های هوسرل در قرن بیستم انسان در مواجهه با اشیا تنها در زمانی اهمیت قائل می شد که برای انسان پدیدار شود. به این معنا که کشف اشیا چیزی خارج از دایره تجربه و آگاهی انسان نیست.
شاید برای شما جالب باشد که بدانید مشاوره روانشناسی یا به طور کلی علم روانشناسی چگونه از علم پدیده ها برای روان درمانی و مطالعات علم روانشناسی استفاده می کند. از آنجا که در این مکتب به شناخت طبیعت و ماهیت انسان در جهان می پردازد می توان با یافتن مطالعات، تحقیقات و بررسی های به عمل آمده در مجموع به تعریف مشخصی و مفهوم مشترکی برای حل مشکلات انسان ها و بهبود کیفیت زندگی آن ها رسید.
پدیده چیست؟
در تعریف پدیده شناسی سه نکته مهم را باید در نظر گرفت.
-
- نخست اینکه همه پدیده ها ماهیت دارند و همین ماهیت است که می تواند وجود پدیده را اثبات کند.
- نکته دوم این است که همه پدیده ها شهودی و انتزاعی هستند. شهودی بودن یک پدیده اعتباربخش است. بدان معنا که برای اثبات آن نمیتوان دلیل و مدرک مستدل تر بیان کرد.
- سومین نکته پدیده این است که با تعلیق وجود حاصل می شود. به این معنی که هر عملی بر چیزی اعمال می شود که اثبات کننده این حقیقت است که معرفت انسان منتج از تجربه او است.
روش تحقیق پدیدارشناسی
هوسرل جمله معروفی دارد که می گوید با خود چیزها برگردید. به این معنا که باید اصلی از یک روش را دنبال کرد. این تعریف نه به معنای رئالیسم و واقعیت گرایی ساده لوحانه بلکه در نگاه فلسفی اصول و ایده هایی است که توضیح واضحی درباره چیزی وجود ندارد. از همین رو باید از روشهای خودسرانه برای قضاوت پرهیز کرد.
در بسیاری از رشته های علوم انسانی از روش تحقیق کیفی در زمینه پدیده استفاده می شود. در واقع پدیده شناسی به دنبال یافتن ساختار تجارب بر مبنای مطالعات فلسفی است. این روش روشی است که ادموند هوسرل برگزید و اصول پدیده شناسی یعنی برگشت به اشیا را پایه گذاری کرد.
در تحقیق پیرامون این موضوع ارائه یک توضیح کامل مشخص و صریح درباره پدیده ها است به طوری که در هر موقعیتی فرد بتواند آن را درک کند. بوریل و مورگان نیز سعی کردند از روش های علمی برای جمع بندی داده های مباحث اجتماعی استفاده کنند. همه این موارد در کنار هم روش تحقیق پیرامون پدیده را ایجاد کرده است.
پدیدارشناسی و نقد آثار هنری
رد پای این مکتب را در نقد آثار هنری نیز دیده می شود. آنجا که گفته می شود آثار هنری نقش مهمی در ساحات مختلف زندگی اجتماعی و سیاسی انسان ها دارد، به طوری که می توان در این زمینه برداشت های غلطی کرد. به گفته تیموتی کی نمی توان گفت که ابعاد اجتماعی و سیاسی انسان ها وجهی از زیبای شناسی است. از نگاه بسیاری از فلاسفه که در زمینه پدیده مطالعات گسترده ای دارند؛ معتقد که هنر نوعی از نقد فلسفی به شمار می آید. از همین رو در صورتی که جامعه ای در مسیر تحقق آرمان شهر حرکت می کند و در تلاش برای تغییر و مخالفت با شرایط و وضع کنونی است.
کاربرد پدیدارشناسی در زندگی روزمره به چه صورتی است؟
امروزه زندگی انسان ها به جهت پیشرفت فناوری ها و تکنولوژی های نوین ارتباطی دستخوش تغییرات زیادی شده است. ایجاد شبکه های ارتباطی غیر حضوری و مجازی و توسعه روابط انسانی بدون محدودیت زمانی و مکانی سبب شده تا سبک زندگی انسان ها نسبت به گذشته تغییرات زیادی داشته باشد. از همین رو تحقیق و مطالعه درباره سبک زندگی انسان ها در مواجهه با تکنولوژی های جدید و نیز نحوه و کیفیت ارتباطات اجتماعی آن ها می تواند با بررسی های مطالعه محور به تعاریف درستی درباره زندگی روزمره انسان ها رسید.
البته در این زمینه همانطور که گفته شد لازم است نخبگان و خبرگان به عنوان جامعه آماری برای این تجربیات زیسته مورد بررسی قرار گیرند. بازنمایی تجربه زیسته مشترک انسان ها در یک پدیده خاص را می توان از متن زندگی روزمره انسان ها استخراج و مورد بررسی قرار داد و در نهایت به یک تعریف مشخص رسید.
ادموند هوسرل چه کسی است؟
ادموند هوسرل از چهره های شناخته شده در زمینه پدیده و شناخت پدیده است که در سال 1859 در اتریش متولد شد. او استعداد زیادی در زمینه کسب علم داشت از همین رو رفته رفته گرایش به تحصیل در ریاضیات پیدا کرد. تحصیل علم اما برای هوسرل مملو از تنوع و شناخت بود.
امروزه از هوسرل به عنوان پایه گذار مکتب پدیدارشناسی یاد می شود که در سده 20 میلادی آن را پایه گذاری کرد و پس از آن دیگر اندیشمندان از جمله هایدگر، پل سارتر و مولوپونتی آن را توسعه دادند. نکته مهم اینکه این مکتب به دوران پیشا هوسرل و پسر هوسرل بر می گردد. چرا که این مقوله با پیشرفت زمان دستخوش تغییرات زیادی در تعریف و ماهیت خود شد.
هوسرل نخست در زمینه ریاضیات مطالعات گسترده ای داشت تا آنجا که موفق به اخذ دکتری این رشته در وین شد. در همان زمان با برنتانو آشنا شد و رفته رفته تحت تاثیر کلام استاد خود به فلسفه گرایش پیدا کرد. پیشرفت او در این زمینه تا جایی بود که هایدگر به عنوان یکی از شاگردان او به شمار می آید.
در سال 1891 هوسرل در کنار فلسفه به مطالعه پیرامون روانشناسی پرداخت و در این زمینه مقالات و کتاب هایی منتشر کرد. علاوه بر فلسفه و ریاضیات، هوسرل در جوزه هایی مثل دین پژوهی نیز مطالعات عمیق و گسترده ای داشت. نام هوسرل نخستین بار در سال 1318 در ایران رسانه ای شد و رفته رفته مطالعات وی در کتاب های دانشگاهی نفوذ پیدا کرد.
ویژگیهای پدیدارشناسی فلسفی
پدیدارشناختی که متکی به مقوله فلسفه است دارای ویژگی هایی است که در ادامه به مهمترین آن اشاره می شود:
- موید اصالت تجربه یا همان پدیدارشناختی
- شناخت اشیا در ساخت شناخت شناسی و هستی شناسی
- دستیابی به داده های بی واسطه
- تجدید نظر دائمی در شناخت و ایجاد معرفت
- تنزیه شناسایی از پیش داوری ها و عادات
- خالص سازی ذهن و اشیا
- آمیختن ظاهر و باطن
جامعه و نمونه در تحقیقات پدیدارشناسی
در این تحقیقات یکی از نکات مهم جامعه و نمونه آماری است که تحقیق بر روی آن ها صورت می گیرد. در این زمینه برای توصیف یک پدیده بر اساس تجربیات افراد نمونه آماری مورد نظر باید به درستی و با روش های مناسب انتخاب شوند. به طور مثال در صورتی که پژوهش پیرامون علوم اجتماعی و مقوله مدیریت باشد باید از تجربیات خبرگان استفاده کرد. در این صورت روش مورد نظر برای انجام تحقیقات گلوله برفی است.
پس از گردآوری داده درباره تجربیات افراد از طریق انجام مصاحبه با خبرگان در حدود 5 تا 25 نفر درباره یک پدیده، مطالعات به شکل عمیق تر مورد بررسی قرار می گیرد. پس به طور کلی می توان درباره این دست تحقیقات گفت، که جامعه و نمونه آماری الزاما از افراد عام و معمولی نیست. چرا که برای توصیف یک پدیده باید افراد آگاه به آن تجربه باشند.
روش گردآوری داده‌ها در پدیدارشناسی
یکی از مهمترین بخش های تحقیق پدیدارشناختی روش گردآوری داده ها و انجام تحقیق است. به طور کلی می توان برای گردآوری داده ها در این نوع تحقیق به دو شکل زیر صورت می گیرد:
- انجام مصاحبه های پژوهشی با متد و روش های استاندارد در این تحقیقات: سوالات در این مصاحبه ها غالبا در دو دسته کلی و عمومی تدوین می شود. به این نوع مصاحبه ها نیمه ساختارمند گفته می شود. این مصاحبه ها عمدتا بر پایه سوالات چه و چگونه انجام می شود.
- جمع آوری داده ها از طریق منابع و فنون مختلف: در این روش مطالعات کتابخانه ای و تحقیقات مشابه و… منبع گردآوری داده محسوب می شود.
روش تحلیل پدیدارشناسی
پس از آنکه داده ها گردآوری شد نوبت به تحلیل می رسد. روش تحلیل در تحقیق های پدیدارشناسانه عبارت است از:
-
- نمونه گیری هدفمند و انجام مصاحبه با این نمونه های آماری برای گردآوری داده های اولیه.
- کدگذاری اولیه به شکلی که محقق در آن با خواندن داده ها و استخراج کردن همه مفاهیم جملات اصلی را استخراج و طبقه بندی می کند.
- در مرحله سوم محقق با کدگذاری ثانویه اقدام به طبقه بندی داده ها و ایجاد زیر طبقه و در نهایت طبقات نهایی را تعریف می کند.
روش تحلیل پدیدارشناسی از نظر اندیشمندان
اندیشمندان مختلفی مثل کرسول، کلایزی و دیکلمن و… در این زمینه متدها و روش هایی را تعریف کردند که در مجموع می توان مراحل 7 گانه زیر را بهترین تکنیک برای تحلیل برشمرد:
-
- نقطه متمرکز برای فهم ماهیت تجربه
- بررسی مسایل مناسب
- رشته های سازنده مثل فلسفه و روانشناسی
- تحلیل مردم با تجربیات مشترک
- مصاحبه، مشاهدات یا هنر به عنوان روش گردآوری داده
- تحلیل داده ها
- گزارش مکتوب از ماهیت یک تجربه پس از انجام مطالعات و تحقیقات
سوالات متداول
1- چگونه بین مقوله روانشناسی و علمی که از آن به عنوان شناخت پدیده یاد می کنند، می توان ارتباط برقرار کرد؟
همانطور که پیشتر در تعاریف مربوط به شناخت پدیده ها گفته شد هر آنچه که منجر به تجربه شود می تواند یک پدیده باشد. روانشناسان با دانستن تعاریف مبنایی درباره اینکه شخصیت چیست یا دانستن اینکه اندیشه چیست در نهایت ارتباطات مبنایی با تجربیات برقرار می کنند. دانستن این تعاریف مبنایی در نهایت به تجربیات درست و رفتارهای درست و متعادل می رسند.
2- بهترین روش گردآوری داده در روش تحقیق برای کشف پدیده چیست؟
می توان از روش تحقیق کیفی برای این تحقیقات استفاده کرد. در چنین شرایطی تکیه به مصاحبه های مختلف از جامعه آماری مورد نظر روی آورد و یا تحقیق را بر مبنای تحقیقات و مطالعات کتابخانه ای استفاده کرد.
3- جامعه آماری در پژوهش درباره پدیده ها چگونه انتخاب می شود؟
در تحقیقات پیرامون شناخت پدیده ها جامعه آماری طی مصاحبه عمیق یا نیمه ساختارمند با خبرگان در زمینه های مختلف صورت می گیرد. محقق با گردآوری این پاسخ ها، خواندن آن داده های مورد نیاز را گردآوری می کند. پس از آن به توصیف و بیان یک تجربه می پردازد.
4- برای دریافت مشاوره آنلاین آیا امکان رزرو وقت وجود دارد؟
بله، دکتر مهسا کاشفی زاده برای رفاه حال مراجعان امکان مشاوره آنلاین را ایجاد کرده است. شما می توانید برای تعیین وقت قبلی با شماره 09121433438 تماس بگیرید.