کودکان از انواع راه‌ها برای برقراری ارتباط استفاده می‌کنند. رفتار یکی از راه‌های اصلی ارتباط کودکان است زیرا هنوز به بلوغ کافی برای درک بسیاری از افکار و احساسات خود نرسیده‌اند. پرخاشگری یکی از رفتارهای سخت‌تر برای رمزگشایی است، زیرا کودک اغلب اوقات احساسات پشت رفتار خود را درک نمی‌کند. اما مسئله مهم در این زمان رفتار با کودک پرخاشگر است تا بتوان موقعیت پیش آمده را کنترل کرد. از جمله روش‌های موجود در این زمینه می‌توان به بازی درمانی کودکان پرخاشگر اشاره کرد که در ادامه به صورت مفصل به آن خواهیم پرداخت.

چه رفتاری در کودکان پرخاشگری محسوب می‌شود؟

اگر والدین، قیم یا مراقب کودک هستید، دیدن دعوای کودکان یک اتفاق رایج است. دعوا یا رفتار پرخاشگرانه می‌تواند به اشکال مختلف اتفاق بیافتد. مثل سیلی زدن، چنگ زدن، جیغ زدن، نیشگون گرفتن، لگد زدن، تف کردن، گاز گرفتن، تهدید کردن، اذیت کردن یا رفتار‌های مشابه دیگر. پرخاشگری به هر رفتاری گفته می‌شود که منجر به صدمه جسمی یا عاطفی به شخص یا حیوان شود یا به آسیب یا تخریب اموال منجر شود. پرخاشگری می‌تواند کلامی یا فیزیکی باشد. درک انواع مختلف رفتار پرخاشگرانه ای که کودکان ممکن است از خود نشان دهند برای اینکه بدانید چه واکنشی موثر تر است، اهمیت دارد.

1- پرخاشگری تصادفی

پرخاشگری تصادفی نوعی از رفتار پرخشاگرایانه است که به شکل تصادفی رخ می‌دهد کودک بدون تلاش و فکر قبلی کودک دیگری را آزار می‌دهد. پا گذاشتن روی پای کسی در حین بازی کردن، ضربه زدن به کودک دیگر در حالی که بازو را از داخل لباس بیرون می‌کشد و… همگی نمونه‌هایی از پرخاشگری تصادفی هستند. پرخاشگری تصادفی عمدی انجام نمی‌گیرد. بازی درمانی کودکان پرخاشگر یک روش تاثیرگذار و محبوب است که می‌تواند سبب کاهش خشونت در کودکان شود.

2- پرخاشگری بیانگر

پرخاشگری بیانگر ارتکاب یک عمل پرخاشگرانه به دلیل حس خوبی است که از آن طریق به دست می‌آورد؛ اما هدف کودک صدمه زدن به کسی نیست. کودکان اغلب از این فعالیت‌های بدنی لذت می‌برند. با این حال، مشکلات زمانی شروع می‌شود که کودکان از این موقعیت‌های امن فراتر می‌روند تا از موقعیت‌هایی که می‌توانند به افراد یا دارایی‌ها آسیب وارد کنند، لذت ببرند.

3- پرخاشگری خصمانه

پرخاشگری خصمانه پرخاشگری است که عمداً برای آسیب رساندن جسمی یا روانی به شخصی انجام می‌شود. کودکانی که از پرخاشگری خصمانه استفاده می‌کنند از دیدن آسیب دیدگی دیگران احساس رضایت می‌کنند. برای کنترل این مسئله می‌توان با کمک روانشناسی کودک نسبت به عوامل ایجاد کننده آن و رفتار مناسب با آن اطلاعات کافی را بدست آورد.

4- پرخاشگری ابزاری

پرخاشگری ابزاری زمانی رخ می‌دهد که کودکان بر سر اشیاء، قلمرو یا حقوق با هم دعوا کنند و در این فرآیند کسی صدمه ببیند.  در این زمان باید اطلاعات کافی در زمینه نوع رفتار با کودک پرخاشگر را به درستی بدانیم تا بتوانیم تاثیر مثبت داشته باشیم.

علت پرخاشگری کودکان چیست؟

بروز پرخاشگری در کودکان از طریق عوامل مختلفی اتفاق می‌افتد:

1- عوامل درونی

• شرایط پاتولوژیک

اختلالات خلقی ممکن است باعث پرخاشگری در کودکان شود. برخی از کودکان ممکن است به دلیل یک اختلال روانی یا بیماری پرخاشگر باشند. این شرایط پاتولوژیک معمولاً خارج از کنترل والدین و فرزندان است. موارد زیر برخی از اختلالات روانی رایجی است که ممکن است باعث رفتار پرخاشگرانه شوند:

•  اختلالات روان پریشی

کودکانی که روان پریشی و علائم مرتبط با آن را تجربه می‌کنند ممکن است به دلیل احساسات خود رفتار‌های پرخاشگرایانه بروز دهند. به عنوان مثال، کودکان مبتلا به اسکیزوفرنی ممکن است در نتیجه پارانویای خود پرخاشگری نشان دهندو والدین باید نحوه رفتار با کودک پرخاشگر را به درستی بدانند.

• اختلالات خلقی

پرخاشگری و تکانشگری ممکن است در کودکان مبتلا به اختلالات خلقی رخ دهد. یک مثال اختلال دوقطبی است، که در آن کودک ممکن است در مرحله افسردگی بی حال به نظر برسد و در مرحله شیدایی پرخاشگری نشان دهد.

• اختلالات سلوک

چندین اختلال سلوک می‌تواند منجر به رفتار پرخاشگرانه در کودکان شود. چند مورد قابل توجه عبارتند از اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD) و اختلال نافرمانی مقابله ای.

• اوتیسم

یک کودک اوتیستیک ممکن است در برقراری ارتباط با نیازهای خود و درک دیگران دچار مشکل شود. ممکن است باعث شود که گاهی اوقات به اعمال تهاجمی نسبت به دیگران و خود متوسل شوند. سندرم آسپرگر نوع خفیفی از این اختلال است که ممکن است در بروز عصبانیت در کودکان اثر گذار باشد.

2- عوامل بیرونی

• عوامل قبل از تولد

برخی از مطالعات اشاره می‌کنند که سیگار کشیدن و مصرف الکل در دوران بارداری مادر ممکن است باعث شود که کودک در اواخر دوران کودکی رفتار پرخاشگرانه و بیش فعالی پیدا کند. همچنین خشونت و پرخاشگری نسبت به زن باردار ممکن است بر انتقال دهنده‌های عصبی او تأثیر گذاشته و ریسک تغییرات نامطلوب در مغز جنین در حال رشد را افزایش دهد.

• عوامل خانوادگی

نحوه برخورد با کودک در خانه، به ویژه توسط والدین، و رفتاری که کودک در اعضای خانواده خود می‌بیند، می‌تواند به طور قابل توجهی بر خلق و خوی آنها تأثیر بگذارد. موارد زیر عوامل خانوادگی رایج برای تاثیرگذاری بر پرخاشگری در کودکان است.

• پویایی آشفته خانواده

کودکانی که شاهد دعواها، پرخاشگری‌ها و اعمال خشونت آمیز دائمی در اعضای خانواده هستند، ممکن است خودشان به پرخاشگری روی بیاورند.

• ویژگی‌های والدین

والدینی که دارای بیماری‌های روانی، شخصیت پرخاشگر، طبیعت تکانشی و رفتار ضد اجتماعی یا مجرمانه هستند ممکن است بر رشد عاطفی کودک تأثیر منفی بگذارد و باعث شود که آنها مکرراً به اعمال پرخاشگرانه متوسل شوند. همچنین والدین آگاهی لازم درباره نحوه رفتار با کودک عصبی را نمی‌دانند و همین اوضاع را بدتر می‌کند. 

• رفتار با کودکان

برخی از کودکان ممکن است در اعتراض به رفتار والدین و اعضای خانواده با آنها رفتارهای پرخاشگرانه انجام دهند. کودکانی که دائماً در خانه شرمنده، تحقیر یا تحت کنترل هستند، ممکن است به عنوان یک عمل نافرمانی، شروع به پرخاشگری کنند.

• قرار گرفتن در معرض خشونت

کودکانی که در معرض خشونت قرار می‌گیرند ممکن است مستعد ابتلا به پرخاشگری باشند. قرار گرفتن در معرض خشونت می‌تواند به روش‌های زیر رخ دهد.

• تجربه خشونت

کودکانی که در معرض آسیب‌های عاطفی، آزار و خشونت قرار می‌گیرند، به احتمال زیاد پرخاشگری به ویژه از نوع خصمانه و خشونت آمیز نشان می‌دهند.

• مشاهده خشونت در رسانه‌ها

برخی از کودکان ممکن است به راحتی تحت تاثیر اعمال پرخاشگرانه ای که در تلویزیون و سایر رسانه‌های تصویری دیده می‌شود، قرار گیرند. اما به درستی رفتار با کودک پرخاشگر باید چگونه باشد؟

نحوه برخورد با کودکان پرخاشگر چگونه است؟

در انظار عمومی

از جمله رفتار با کودکان پرخاشگر در این زمان آن است که کودک خود را از موقعیت دور کنید: گاهی لازم است فرزندتان را از موقعیتی خارج کنید تا به او کمک کنید تا دوباره کنترل احساساتش را به دست آورد. اگر در فروشگاه هستید و کودک نوپایتان به دلیل اینکه خوراکی مورد علاقه او را نمی‌خرید، عصبانی می‌شود و به سبد خرید لگد می‌زند، می‌توانید بگویید: «شما خیلی سروصدا می‌کنید. ما قصد نداریم این محصول را بخریم، و اگر شما دست از این کار نکشید، باید این جا را ترک کنیم.» اگر فرزندتان متوقف نشد، پیگیری کنید و او را از فروشگاه خارج کنید.

در منزل

رفتار با کودک عصبی در منزل به گونه است که باید مراقب رفتار خود در خانه باشید؛ چرا که کودکان به سرعت است والدین خود رفتارهایی را می‌آموزند. همچنین واکنش شدید در مقابل آنها نداشته باشید و سعی کنید به آرامی با آنها صحبت کنید. اگر کودک اغلب برای یک اسباب بازی با خواهر یا برادرش دعوا می‌کند، قوانینی را برای اینکه چه کسی و برای چه مدت با یک اسباب بازی بازی می‌کند تعیین کنید. تا حد امکان اسباب بازی‌های جداگانه بخرید. از هدیه دادن اسباب بازی‌هایی که نیاز به بازی تهاجمی دارند، مانند تفنگ اسباب بازی خودداری کنید.

در مدرسه

 مهم است که به یاد داشته باشید که رفتارهای نادرست، مانند دعوا و پرخاشگری فیزیکی، در مهدکودک و پیش دبستانی نیز رخ می‌دهد. این بخشی از روشی است که بچه‌ها یاد می‌گیرند با یکدیگر کنار بیایند، اما اگر کودک شما پرخاشگر است باید بدانید نوع رفتار با کودکان پرخاشگر را بدانید و با آن مقابله کنید. همچنین باید معلم فرزندتان را نسبت انتظارات رفتاری و عواقب رفتار پرخاشگرانه آگاه سازید. به طور منظم با مراقب خود تماس بگیرید تا مطمئن شوید که رفتار کودک در حال بهبود است یا خیر.

روش‌های جلوگیری از پرخاشگری کودک 

1. در استفاده از کلمات انگیزه ایجاد کنید

به یک کودک بداخلاق باید یادآوری شود که به جای اینکه با رفتار‌های فیزیکی عکس العمل نشان دهد، احساسات خود را به صورت شفاهی به والدین یا همسالان خود بیان کند. اگر احساس می‌کنید فرزندتان ناامید است و ممکن است هر لحظه خشونت‌آمیز شود، با گفتن کلماتی مانند «می‌دانم که اذیت شدی» فضای پیش آمده را کنترل کنید. باید به کودکان آموزش داد که عذرخواهی کنند و کلماتی مانند “معذرت میخوام” را در هنگام پرخاشگری تصادفی بگویند.

2. الگوی رفتار غیر پرخاشگرانه

کودکان از والدین خود چیزهای زیادی یاد می‌گیرند. شما باید در خانه رفتارهای درست داشته باشید تا کودک پرخاشگری را یاد نگیرد. مراقب نحوه صحبت با همسر، والدین و دیگران در مقابل فرزندتان باشید. از کلمات و لحن مودبانه حتی زمانی که از فرزندتان ناراحت هستید استفاده کنید. این نوعی از رفتار با کودک عصبی است و هنگامی که کودک رفتار آرام شما را حتی در موقعیت‌هایی مختلف می‌بیند، یاد می‌گیرد که آن را در رفتار خود تکرار کند.

3. فرزند خود را تحسین کنید

وقتی فرزندتان کارها را درست انجام می‌دهد از او قدردانی کنید. زمانی که موضوعی را بدون داد و فریاد یا پرخاشگری حل می‌کنند از آنها تمجید کنید. قدردانی به آنها احساس پاداش می‌دهد و میتواند سبب بهبود رفتار مثبت در آن‌ها شود.

4. هرگز تسلیم عصبانیت‌ها نشوید

کج خلقی اغلب اولین قدم به سوی پرخاشگری است. اگر همیشه تسلیم عصبانیت‌های فرزندتان باشید، آنها می‌آموزند که این بهترین راه برای به دست آوردن چیزهایی است که نیاز دارند. یکی دیگر از راه های رفتار با کودک عصبی آن است که زمانی که موقعیت ایجاب می‌کند به فرزندتان «نه» بگویید اما کودکتان را نادیده نگیرید. در عوض، با فرزندتان بنشینید و به کودک اطمینان دهید که به عنوان والدین تصمیماتی می‌گیرید که به نفع او باشد و آنها همیشه می‌توانند نظرات خود را با شما در میان بگذارند.

5. برنامه و قوانینی تنظیم کنید

این موضوع می‌تواند به طور قابل توجهی عصبانیت و پرخاشگری ابزاری را کاهش دهد. یک برنامه روزانه برای زمان بازی، چرت زدن و سایر فعالیت‌ها تنظیم کنید. پس از آن کودک شما متوجه خواهد شد که چه زمانی باید انتظار یک فعالیت را داشته باشد بدون اینکه متوسل عصبانیت شود.

بازی درمانی چیست؟

بازی درمانی یک روش بهداشت روانی است که توسط درمانگران برای کمک به پردازش و یادگیری کودکان از موقعیت‌های استرس‌زا، آسیب‌ها و احساسات دردناک استفاده می‌شود. این نوع درمان فضای امنی را برای کودکان ایجاد می‌کند تا خود را از طریق بازی ابراز کنند، چیزی که به طور طبیعی و در طول روز برای آنها پیش می‌آید.  بازی درمانی کودکان پرخاشگر از تعدادی تکنیک برای کمک به کودکان مانند بازی واقعی با عروسک‌ها و لباس‌های آراسته، بیان خلاق با استفاده از لوازم هنری و بازی تهاجمی برای کمک به احساسات بزرگ استفاده می‌کند. یک بازی‌درمانگر فرد را از طریق بازی درمانی در محیطی آزاد و امن راهنمایی می‌کند که در آن بیشترین احساس راحتی را داشته باشد. بازی درمانگران از بازی‌هایی استفاده می‌کنند که ممکن است کودک از انجام آن‌ها لذت ببرد.

تکنیک بازی درمانی در کودکان پرخاشگر چگونه است؟ 

یکی از رایج ترین روش‌های مورد استفاده در کودک درمانی،  بازی درمانی کودکان پرخاشگر است. این شکل از کودک درمانی به درمانگر اجازه می‌دهد تا «وارد دنیای بازی [کودک] شود تا بتواند با آنها ارتباط برقرار کند و سپس به آنها کمک کند تا احساسات و تجربیات خود را درک کنند و ارتباط مؤثرتری برقرار کنند. درمانگر از اشکال خاصی از بازی و فعالیت‌هایی استفاده می‌کند که در نهایت منجر به یک فرآیند طبیعی و هدایت‌شده توسط کودک می‌شود .

همانطور که در بالا ذکر شد، درمانگر باید تشخیص دهد که کودک شما و موقعیت او منحصر به فرد است، بنابراین فعالیت‌ها و تکنیک‌های بازی مورد استفاده باید منعکس کننده این موضوع باشند. رفتار با کودکان پرخاشگر از طریق بازی درمانی کمک می‌کند تا بدانند کودک از کدام فعالیت‌ها لذت می‌برند و می‌تواند به بیان واضح و آزادتر احساسات کمک کند. فعالیت‌های رایجی که هنگام  بازی درمانی کودکان پرخاشگر برای بیان درست و مؤثر احساسات خود استفاده می‌شود، شامل خاک رس، نقاشی یا استفاده از وسایل و عروسک‌ها است. همچنین استفاده از لوگوهای ساختنی، کارهای هنری، بازی‌های تخته‌ای، بازی‌های کارتی،‌ بازی‌های استراتژی و… نمونه‌های دیگری هستند که با توجه به علایق و شخصیت کودک انتخاب می‌شوند.

سوالات متداول

1. آیا پرخاشگری از علائم ADHD است؟

ببله رفتار پرخاشگرانه در کودکان ممکن است نشانه ای از ADHD (اختلال نقص توجه / بیش فعالی) باشد.

2. نشانه‌های رفتار پرخاشگرانه چیست؟

مسائل خشم، تحریک پذیری، ناامیدی، عصبانیت‌های مکرر، از دست دادن مکرر خلق و خوی و رفتار تکانشی بیش از حد، همه از نشانه‌های رفتار پرخاشگرانه در کودکان هستند و والدین باید درباره رفتار با کودک پرخاشگر اطلاعات کافی داشته باشند.

3. کودک در چه سنی می‌تواند احساسات خود را کنترل کند؟

طبق مطالعات مختلف، کودکان ممکن است تا سن هشت یا نه سالگی یاد بگیرند که احساسات خود را تنظیم کنند، اگرچه این موضوع ممکن است بر اساس عوامل مختلف متفاوت باشد.

4. آیا اضطراب می‌تواند باعث پرخاشگری در کودکان شود؟

بله. هنگامی که کودکان مضطرب هستند و نمی توانند عواطف و احساسات خود را به طور مؤثر بیان یا بیان کنند، می‌تواند منجر به رفتار پرخاشگرانه شود و لازم است تا نوع رفتار با کودک پرخاشگر به شکل صحیح انجام شود.