هوش چیست؟ هوش یکی از موضوعات بحث برانگیز در علم روانشناسی است که هیچ تعریف استاندارد و مشخصی برای آن وجود ندارد. برخی از محققان معتقدند که هوش یک توانایی واحد و کلی است. نظریه پردازان دیگر نیز معتقدند که هوش طیفی از استعدادها و مهارتها را در بر میگیرد. هوش توانایی یادگیری از تجربه و سازگاری، شکل دادن و انتخاب محیط است. هوش که توسط نمرات خام در آزمونهای استاندارد اندازهگیری میشود، در طول عمر یک فرد و همچنین در بین نسلها متفاوت است. در ادامه به تعاریف دیگری از هوش چیست و انواع نظریههای مرتبط با آن میپردازیم.
هوش چیست؟
هوش چیست و چگونه تعریف میشود؟ با وجود علاقه فراوان محققان و نظریه پردازن به این موضوع، هنوز بین تعریف مشخصی برای هوش و مؤلفههای آن و همچنین امکان اندازهگیری دقیق هوش وجود ندارد. اگرچه تعاریف معاصر هوش به طور قابل توجهی متفاوت است، اما متخصصان اظهار دارند که هوش شامل تواناییهای ذهنی مختلف مانند منطق، استدلال، حل مسئله و برنامه ریزی است. به طور خاص، تعاریف فعلی از هوش شامل تواناییهای زیر است؛
کسب تجربه: کسب تجربه، حفظ و استفاده از دانش جزء مهمی از هوش یا فراست است.
شناخت مشکلات: برای استفاده از دانش، افراد ابتدا باید مشکلاتی را که ممکن است با آنها مواجه شوند، شناسایی کنند.
حل مسئله: افراد باید از آموختههای خود برای ارائه راه حل برای مشکلات خود استفاده کنند.
تعریف هوش در علم روانشناسی
برهان یا هوش انسان یک کیفیت ذهنی است که شامل توانایی تفکر، کسب تجربه، به کارگیری دانش، حل مسئله و سازگاری با موقعیتهای جدید، درک و مدیریت مفاهیم انتزاعی و استفاده از دانش برای دستکاری محیط است. مفهوم هوش از فردی به فرد دیگر متفاوت است. هر روانشناس دیدگاهی در رابطه با تعریف هوش دارد اما به طور کلی در تعریف هوش چیست، میتوان تعاریفی را جمع آوری کرد که آن را توانایی درک، نوآوری، یادگیری، حل مسئله ، تفکر انتزاعی دانست. بیشتر فیلسوفان در تفسیر هوش بر روش مشاهده تکیه میکنند. آنها در طول فرآیندهای تفکر یا سایر فعالیتهای ذهنی از روش درون نگری پیروی میکنند. نظریاتی که فیلسوفان تنها از طریق مشاهده به آنها دست یافتهاند، تنها با روشهای علمی و تجربی، قابل پذیرش و تأیید است.
در روانشناسی، هوش یک کیفیت ذهنی است که شامل توانایی تفکر، یادگیری از تجربه، سازگاری با موقعیتهای جدید، به کارگیری دانش و حل مسئله است. هوش یک فرآیند حسی جنبشی با قابلیتهای چندگانه و پیوسته است که پس از تقویت عامل ژنتیکی و استعداد با محرکهای بیرونی مناسب، عمل میکند. در واقع هوش یکی از ویژگیهایی است که افراد را از یکدیگر متمایز میکند.
انواع هوش
هوش چیست و چه انواعی دارد؟ همانطور که گفتیم هوش یک توانایی ذهنی است که شامل تفکر، توانایی یادگیری و حل مسئله میباشد. ذهن طبیعی انسان دارای انواع مختلفی از هوش است، اما نوع خاصی از هوش بر انواع دیگر غالب میشود که این موضوع با عنوان استعداد شناخته میشود.
گاردنر یکی از نظریه پردازان و روانشناسانی است که هوش را به 9 نوع تقسیم کرد؛ این تقسیمبندی جزو طبقهبندیهای مهم در انواع هوش شناخته میشود.
هوش طبیعت گرایانه
هوش طبیعت گرایانه، همزیستی و سازگاری با محیط طبیعی و شناسایی انواع مختلفی از محیط زیست و طبیعت است. افرادی که دارای هوش طبیعت گرایانه میباشند، به مطالعه محیط زیست و حیوانات علاقهمند هستند و به عنوان حافظ محیط زیست و طبیعت شناخته میشوند.
هوش زبانی
هوش زبانی شامل توانایی یادگیری زبانها، اعم از گفتار یا نوشتار و استفاده از آنها در بیان خود و در پرداختن به هنگام ارتباط با دیگران است. هوش زبانی به شما این امکان را میدهد که معنای کلمات را درک کنید و مهارتهای فرا زبانی را در تعاملات خود استفاده کنید.
هوش منطقی-ریاضی
هوش منطقی-ریاضی شامل تجزیه و تحلیل منطقی و حل مسئله، تحقیق علمی، استدلال مسائل، استنتاج و انتقاد است. فردی که هوش منطقی-ریاضی بالایی دارد در برخورد با مسائل ریاضی و منطقی بهتر عمل میکند و همیشه از حل پازل و خواندن محتواهای علمی لذت میبرد. هوش منطقی-ریاضی اغلب در ریاضیدانان، دانشمندان، مهندسان و کارآگاهان خود را نشان میدهد.
هوش موسیقایی
هوش موسیقایی توانایی تشخیص، تمایز و شبیه سازی صداها، موسیقی و ریتمها، زیر و بم و صدا است. هوش موسیقایی شما را قادر میسازد تا موسیقیهای جدید بسازید و آواهای مختلف تولید کنید. هوش موسیقی بسیار بالا در نوازندگان، خوانندگان، آهنگسازان، رهبران ارکستر و شنوندگان مشهود است.
هوش جسمانی- حرکتی
هوش جسمانی- حرکتی توانایی هماهنگ کردن حرکات بدن به منظور دستیابی به اهداف معین است. هوش جسمی- حرکتی شامل مهارتها و ایجاد زمان بندی در فعالیتهای مختلف از طریق اتحاد ذهن و بدن است. هوش جسمانی- حرکتی بالا در رقاصان، ورزشکاران، جراحان و صنعتگران مشهود است.
هوش بین فردی
هوش بین فردی شامل توانایی ترکیب و تعامل با دیگران، کار با آنها، تأثیرگذاری بر آنها، درک خواستهها و انگیزههای افراد مختلف است. هوش بین فردی که با هوش هیجانی (EI)، بهره هیجانی (EQ) و رهبری هیجانی (EL) نیز شناخته میشود، هوشی است که با انسانهایی با ویژگیهای متفاوت سروکار دارد.
این نوع هوش به طور فعال در بین مردم وجود دارد و اغلب در موقعیتهای اجتماعی و بین فردی از آن برای ایجاد ارتباط موثر استفاده میشود.
هوش درون فردی
هوش درون فردی شامل درک خود و افکار و احساسات خود و شناخت کامل خود از روی انگیزهها، اهداف و آرزوها و استفاده از آن در برنامه ریزی و هدایت زندگی و ترسیم الگوی مؤثر شخصیت خود است. یک فرد با هوش درون فردی بالا توانایی پیشرفت خود در مسیر برنامه ریزی شده را دارا میباشد. هوش درون فردی در روانشناسان، فیلسوفان و رهبران معنوی مشهود است.
هوش فضایی
هوش فضایی عبارت است از درک فضاها و توانایی تخمین اندازه فضا و اشکال و توانایی درک تصاویر سه بعدی. هوش فضایی بسیار بالا اغلب در مهندسان و طراحان دیده میشود.
هوش وجودی
هوش وجودی عبارت است از حساسیت و توانایی برخورد با پرسشهای عمیق در مورد وجود انسان و ظرفیت استفاده از ارزشهای جمعی و درک دیگران و دنیای اطرافشان، مانند معنای زندگی، علت مرگ و غیره.
بهره هوشی (IQ) چیست؟
IQ مخفف Intelligence quotient و به معنایضریب هوشی است که معیاری برای سنجش توانایی استدلال یک فرد در نظر گرفته میشود. به عبارت دیگر، یک تست IQ اطلاعات و منطق افراد برای پاسخ دادن به سوالات مختلف را اندازه گیری میکند. آزمون بهره هوش واقعی یک ارزیابی ساختاریافته، تحقیق شده و بالینی با پشتوانه روانشناختی است که توسط یک متخصص روانشناس عمومی انجام میشود. آزمونهای هوش را به دلایل مختلفی میتوان انجام داد. رایج ترین دلیلی که والدین به دنبال یافتن بهره هوشی فرزندشان هستند، تشخیص عملکرد ضعیف درمدرسه است. برای بزرگسالان، رایجترین دلیل برای اجرای آزمون بهره هوش، راهنمایی شغلی یا تعیین شایستگی شغلی است. اگر شما نیز به عنوان والدین نگران بهره هوشی فرزندتان هستید، میتوانید با مراجعه به بهترین روانشناس تهران آزمون بهره هوشی را برای کودکتان اجرا کنید.
به چه کسانی تیزهوش گفته می شود؟
تستهای استاندارد هوش امروزی عمدتاً بر اساس تست هوش آلفرد بینه است که در اوایل دهه 1900 ابداع شد. این آزمون برای شناسایی بهره هوشی دانش آموزان و بر اساس اختلالات یادگیری ایجاد شده است. تست هوش بینه بر اساس مفهوم سن ذهنی بود. سن ذهنی کودک را با توجه به سن تقویمی واقعی اندازه گیری کرد. این آزمون شامل سوالات مربوط به استدلال و دانش بر اساس گروه سنی بود. تستهای هوش امروزی کاملا مشابه با تست هوش بینه هستند و نتایج آزمونها با گروههای همتا مورد مقایسه قرار میگیرد.
ضریب هوشی بیش از یک قرن است که به عنوان شاخص هوش انسان مورد استفاده قرار گرفته است. هر چه نمره IQ فردی در آزمونی که در یک مشاوره روانشناسی تخصصی به صورت حضوری و یا مشاوره آنلاین انجام میشود بالاتر باشد، فرد باهوشتر است و بالعکس. در نمودار بهره هوشی افرادی که دارای نمره ۱۳۰ و بالاتر از آن هستند به عنوان تیزهوش و یا نابغه در نظر گرفته میشوند.
هوش هیجانی (EQ) چیست؟
هوش هیجانی EQ توانایی درک، استفاده و مدیریت احساسات خود به روشهای مثبت برای کاهش استرس، برقراری ارتباط موثر، همدلی با دیگران، غلبه بر چالشها و خنثی کردن تعارضها است. هوش هیجانی به شما کمک میکند تا روابط قویتری ایجاد کنید، در مدرسه و کار موفق عمل کنید و به اهداف شغلی و شخصی خود برسید. هوش هیجانی همچنین میتواند به شما کمک کند تا به احساسات خود بیشتر توجه کنید و تصمیمات آگاهانهای در زندگی خود بگیرید. هوش هیجانی معمولاً با چهار ویژگی درنظر گرفته میشود:
مدیریت خود؛ شما میتوانید احساسات و رفتارهای تکانشی را کنترل کنید، احساسات خود را به روشهای سالم مدیریت کنید، ابتکار عمل داشته باشید، به تعهدات خود پایبند باشید و با شرایط در حال تغییر سازگار شوید.
خودآگاهی؛ شما احساسات و نحوه تأثیر احساسات بر تفکر و نوع رفتارتان را میدانید. شما نقاط قوت و ضعف خود را میدانید و اعتماد به نفس دارید.
آگاهی اجتماعی؛ شما فرد همدلی هستید، میتوانید احساسات، نیازها و نگرانیًهای افراد دیگر را درک کنید، از نظر اجتماعی احساس راحتی داشته باشید و پویایی قدرت را در یک گروه یا سازمان تشخیص دهید.
مدیریت روابط؛ شما میدانید که چگونه روابط خوب را ایجاد کرده و آن را حفظ کنید، به راحتی با دیگران ارتباط برقرار کنید، به دیگران کمک کنید و تعارضات را در روابط بین فردی مدیریت کنید.
یک مشاوره فردی با روانشناس متخصص میتواند در افزایش بهره هوشی هیجانی افراد کمک کننده باشد.
تیزهوشی چیست؟
مفهوم تیزهوشی برای دانش آموزان و کودکان بااستعداد با تواناییهای خارق العاده در زمینههای مختلفی از جمله خلاقیت، مهارتهای حل مسئله، توانایی رهبری گروه و زمینههای هنری به کار میرود. به از آنجایی که اتفاق نظری در رابطه با تعریف هوش چیست در بین روانشناسان وجود ندارد، از این رو تعاریف متفاوتی برای تیزهوشی وجود دارد. ترمن، تیزهوشی با عنوان بهره هوشی بسیار بالا درنظر میگیرد و استانلی تیزهوشی را یک توانایی خاص در یک حوزه هنری یا تحصیلی میداند. از نظر وکسلر نیز کودکانی که هوش بهر بالاتر از 130 دارند، تیزهوش نامیده میشوند. مارلند نیز تیزهوشی را به کودکانی نسبت میدهد که با تشخیص متخصصان و روانشناسان تواناییهای سطح بالایی در زمینههای مختلف دارند.
ارتباط بین هوش و یادگیری
در حالی که تعاریف هوش و یادگیری کاملاً از یکدیگر متمایز هستند و میتوان آنها را به طور مستقل مورد بحث قرار داد، تمایز بین این دو مفهوم زمانی که به فعالیت واقعی میرسد کمتر آشکار می شود. اکثر مطالعات در مورد رابطه بین هوش و یادگیری تفاوت کمی در معیارهای هوش شرکتکنندگان (مانند تست IQ) و اندازهگیریهای توانایی آنها برای یادگیری پیدا میکنند. این موضوع نشان دهنده یک همبستگی قوی بین دو مفهوم هوش و یادگیری است.
نتایج حاصل از تحقیقات مختلفی که در این زمینه انجام شده است، نشان میدهد که مربیان میتوانند با تمرکز بر روی شیوههای یادگیری یا صرفاً رشد فکری دانشآموزان خود، به یادگیری آنها کمک کنند. این موضوع برای کودکانی با تواناییهای ذهنی ضعیف و اختلالات یادگیری خبر خوبی است؛ چرا که معلمان میتوانند از طریق روشهای سودمند موجب افزایش یادگیری این کودکان در کلاس درس شوند.
چه رفتارهایی باعث کاهش هوش در انسان می شود؟
برخی از رفتارهایی که در زندگی افراد حاکم است، بر میزان ضریب هوشی تاثیر میگذارد و در برخی مواقع موجب کاهش و گاهی موجب افزایش ضریب هوشی میشود. از این رو میتوان گفت محیط نیز بر میزان برهان هوش دخیل است. اما چه رفتارهایی موجب کاهش بهره هوشی میشود؟
استرس و افکار منفی موجب کاهش بهره هوشی میشود؛ بسیاری از افراد روزانه به دلیل مشکلات مختلف و نگرانیهای شغلی، خانوادگی و اقتصادی دچار استرس و اضطراب میشوند. استرس بیش از حد موجب تضیعف عملکرد مغز شده و ابتلا به آلزایمر در بزرگسالی را افزایش میدهد.
اضافه وزن و چاقی؛ اضافه وزن بیش از حد موجب اختلال در عملکرد شناختی مغز شده و احتمال بروز آلزایمر را افزایش میدهد. بهره هوشی افراد دیابتی نیز ممکن است در طول زمان کاهش یابد و این به دلیل وجود گلوکز بیش از حد در سلولهای بدن و مغز است.
سیگار کشیدن و قرار گرفتن در معرض دود سیگار؛ مصرف سیگار و قرار گرفتن در معرض دود آن یکی از انواع مواد محرک مغز است که موجب آسیب به رگهای مغزی و انتقال دهندههای عصبی میشود. مصرف سیگار و سایر مواد مخدر احتمال کاهش بهره هوشی را در دارز مدت افزایش میدهد.
انواع نظریه های هوش
هوش عمومی
روانشناس بریتانیایی چارلز اسپیرمن (1863-1945) مفهوم هوش عمومی یا “عامل g” را ارئه کرد. اسپیرمن پس از استفاده از تحلیل عاملی برای بررسی آزمونهای استعداد ذهنی به این نتیجه رسید که نمرات این آزمونها به طور قابل توجهی مشابه است. افرادی که در یک آزمون شناختی عملکرد خوبی داشتند، در سایر آزمونها نیز نمرات بالایی کسب کردند، در حالی که افرادی که در یک آزمون نمره کمتری گرفتند، در آزمونهای دیگر نیز ضعیفتر ظاهر شدند. چارلز اسپیرمن به این نتیجه رسید که هوش یک توانایی شناختی عمومی است که میتوان آن را به صورت عددی نیز بیان کرد.
هوش چندگانه
نظریه هوش چندگانه توسط گاردنر مطرح شد. گاردنر معتقد بود که تست ضریب هوشی به طور کامل و دقیق تواناییها و استعدادهای یک فرد را نشان نمیدهد. او بر اساس مهارتها و تواناییهایی که در فرهنگهای مختلف ارزشمند هستند، چندین هوش مختلف را پیشنهاد کرد از جمله؛ هوش حرکتی بدنی، هوش بین فردی، هوش درون فردی، هوش منطقی-ریاضی، هوش موسیقایی، هوش طبیعت گرایانه، هوش کلامی-زبانی و هوش بصری- فضایی.
هوش سه وجهی
رابرت استرنبرگ هوش را اینگونه تعریف می کند: «فعالیت ذهنی برای سازگاری هدفمند، انتخاب و شکل دادن به محیط دنیای واقعی مرتبط با زندگی فرد».
اگرچه او با گاردنر موافق بود که هوش بسیار گستردهتر از یک توانایی کلی است، اما او هوش را به سه عامل کلی کاهش داد؛
هوش تحلیلی: توانایی ارزیابی اطلاعات و حل مسائل
هوش خلاق: توانایی ارائه ایدههای جدید
هوش عملی: توانایی سازگاری با محیط در حال تغییر
انواع تست هوش
زمانی که روانشناس آلمانی ویلیام استرن برای اولین بار در اوایل قرن بیستم اصطلاح ضریب هوشی یا IQ را ارائه کرد، تلاشهای بسیاری برای تعیین بهره هوشی افراد انجام شد. آلفرد بینه اولین تستهای هوش را برای کمک به دولت فرانسه برای شناسایی دانش آموزان کم توان ذهنی ایجاد کرد. بینه اولین کسی بود که مفهوم سن ذهنی را معرفی کرد: مجموعهای از تواناییهایی که کودکان در یک سن خاص دارند.
از آن زمان تا به امروز، تست هوش به عنوان یک ابزار پرکاربرد ظاهر شده است که منجر به ایجاد بسیاری از آزمونهای مهارت و استعداد شده است.
میانگین نمرات آزمون IQ حدود 100 است. اکثر کودکان دارای ناتوانی ذهنی نمراتی بین 55 تا 70 به دست میآورند. افراد دارای ناتوانیهای شدید ذهنی در آزمونهای هوشی نمره کمتری میگیرند.
مقیاس هوش بینه-سایمون: تست هوش بینه اولین تست هوشی بود که ساخته شد و در سال 1905 توسط آلفرد بینه و تئودور سایمون توسعه یافت.
تست هوش استنفورد بینه: این تست اقتباس روانشناس لوئیس ترمن از تست بینه-سایمون بود. که نمرات بر اساس سن ذهنی افراد تقسیم بر سن تقویمی آنها (سن عقلی/سن تقویمی × 100) به دیت میآمد.
مقیاس هوش بزرگسالان وکسلر (WAIS): این تست اولین آزمون هوش برای بزرگسالان بود که توسط دیوید وکسلر در سال 1939 ایجاد شد. تست هوش وکسلر اولین آزمونی بود که از توزیع نرمال استاندارد شده در نمره دهی استفاده کرد و امروزه معمولاً بسیار رایج است. این تست به معیارهای کلامی و عملکردی تقسیم میشود.
آزمونهای دیگری که امروزه روانشناسان و روانپزشکان از آنها برای سنجش ضریب هوشی افراد استفاده میکنند عبارتند از: تستهای تواناییهای شناختی وودکاک-جانسون و مقیاس ارزیابی کافمن برای کودکان.
آزمون ضریب هوشی
آزمون ضریب هوشی یا ارزیابی IQ همیشه یکی از بحثهای شروع مکالمه و همچنین یک روش استخدام بوده است. ضریب هوشی (IQ) در اوایل دهه 1900 به عنوان راهی برای ایجاد معیار استاندارد شده هوش و همچنین تواناییهای شناختی ایجاد شد. در طول سالها، آزمون IQ برای شناسایی توانایی یادگیری و نوع تفکر افراد و همچنین شناسایی و تشخیص افرادی که دارای مهارتهای شناختی خاصی هستند، استفاده شده است. یک آزمون ضریب هوشی معمولی شامل انجام تستهای مختلف برای اندازهگیری هوش از جمله شناخت فضایی، حافظه کوتاه مدت، توانایی ریاضی و تفکر تحلیلیو در واقع آزمایش ظرفیت یادگیری میباشد.
سوالات متداول
نظریههای اولیه و معاصر هوش کدامند؟
نظریههای اولیه هوش بر منطق، تواناییهای حل مسئله و مهارتهای تفکر انتقادی متمرکز بودند. در سال 1920، ادوارد ثرندایک سه نوع هوش را با عنوانهای اجتماعی، مکانیکی و انتزاعی مطرح کرد. نظریههای معاصر هوش نیز تمایل دارند که هوش را به دستههای جداگانه تقسیم کنند؛ مانند نظریه هوش چندگانه گاردنر
هوش هیجانی چیست؟
هوش هیجانی (EI یا EQ) توانایی درک، کنترل و ارزیابی احساسات است. برخی از محققان اظهار دارند که هوش هیجانی را میتوان آموخت و تقویت کرد. اما برخی دیگر ادعا میکنند که هوش هیجانی یک ویژگی ذاتی است.
هوش سیال چیست؟
هوش سیال توانایی منطق و تفکر انعطاف پذیر است. ریموند کتل هوش سیال را به عنوان “توانایی درک روابط مستقل” تعریف کرده است.
چگونه هوش با افزایش سن تغییر میکند؟
هوش در طول زندگی رشد میکند، تغییر میکند و عموماً در میانسالی به اوج خود میرسد. مطالعاتی که در این رابطه منتشر شده حاکی از آن است که از هوش سیال تا 40 سالگی به اوج خود میرسد.