انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است. اما این موضوع چیزی فراتر از آن است که تنها در تعاملات اجتماعی خلاصه شود. به دوران کودکی خود فکر کنید؛ آیا یادتان می‌آید که دوچرخه سواری یا نحوه بازی‌های مختلف را چگونه یاد گرفته اید؟ شما این مهارت‌ها را با تماشای دوچرخه سواری شخص دیگری یا بازی کردن افراد دیگر آموخته اید. این همان چیزی است که آلبرت بندورا، روانشناس یادگیری اجتماعی به آن معتقد بود. بر اساس نظریه او، برخی از بزرگترین رویدادهای یادگیری ما با ترسیم از زمینه‌های اجتماعی اتفاق می‌افتد. در این مقاله سعی داریم تا به چیستی نظریه یادگیری اجتماعی و تاثیر آن بر زندگی افراد بپردازیم. در ادامه مطلب با ما همراه باشید.

یادگیری اجتماعی چیست؟

یادگیری اجتماعی مفهومی است که انسان‌ها به صورت غریزی در طول زندگی خود آن را به کار می‌گیرند و از دوران کودکی برای یافتن جایگاه خود در جهان و جامعه آن را اجرا می‌کنند. باورها و جهان بینی‌های اساسی، مثل نقش‌های جنسیتی، مذهب، دیدگاه‌های سیاسی و ارزش خود، در ابتدا از طریق یادگیری اجتماعی شکل می‌گیرند. در واقع با مشاهده واکنش اطرافیانمان به نظرات مختلف می‌توان به یادگیری آن در ذهن کمک کرد.

وجود روابط انسانی برای ایجاد دیدگاه یک فرد در مورد جامعه و ارزش‌های اخلاقی ضروری است. نظریه یادگیری اجتماعی فرایندی را که در تعاملات باعث ایجاد یا تغییر رفتار افراد از دیدگاه جمعی می‌شود، ارزیابی می‌کند. برای مثال یک کودک با تماشای والدین و اطرافیانش واکنش‌ها و نگرش‌های متفاوتی را یادمی‌گیرد. او رفتاری را که در والدین خود یا افرادی که در مراحل اولیه زندگی به او نزدیک ترند، می‌بیند و یاد می‌گیرد. پس از اینکه فرد به بلوغ‌ می‌رسد، نگرش‌ها و دیدگاه‌های خاص بیشتری در ذهن فرد تثبیت می‌شود، اما همیشه امکان تغییر پارادایم وجود دارد که در طی آن نحوه نگرش او به جهان یا واکنش به چیزهای خاص دوباره تعریف میشود. مشاوره فردی میتواند ریشه‌های بسیاری از رفتارها را در افراد بررسی کند.

نظریه یادگیری اجتماعی

نظریه یادگیری اجتماعی در واقع فرایند یادگیری از طریق مشاهده افراد دیگر با هدف انطباق رفتار فرد در زمینه‌های مختلف اجتماعی است. مردم معمولاً جهان بینی‌هایی را که دارای بالاترین سطح از منطق و معنا هستند را به راحتی نمی‌پذیرند، اما تحت تأثیر رفتاری قرارمی‌گیرند که کمترین میزان انتقاد را در محیط منحصر به فرد خود داشته باشد.

این طبیعت انسان است که بخواهد توسط دیگران پذیرفته شود؛ بنابراین ما به طور غریزی رفتار‌های دیگران را مشاهده و پیامد‌های آن را ارزیابی می‌کنیم و پس از آن رفتار خود را با آن تطبیق می‌دهیم. ما از این تکنیک برای یاد گرفتن رفتارهایی استفاده می‌کنیم که فرد دیگری با آن موفق بوده است تا به نتیجه مطلوب دست یابیم. یادگیری اجتماعی معمولاً با یادگیری محتوای خاص مرتبط است و در واقع فرآیندی است که ما به طور طبیعی هر روز از زندگی خود به طور ناخودآگاه از آن استفاده می‌کنیم.

اصطلاح اجتماعی در اینجا به این واقعیت اشاره دارد که فرد برای دستیابی به یک نتیجه مطلوب، رفتارهای خود را بر اساس مشاهده افراد دیگر در یک محیط اجتماعی مورد سوال قرار داده و تنظیم می‌کند. انگیزه، اخلاق کاری و تکنیک‌های یادگیری نمونه‌هایی از رفتارهای مشاهده شده هستند که می‌توانید برای رسیدن به نتیجه دلخواه از آنها تقلید کنید. رفتارهایی که از طریق محیط‌های اجتماعی آموخته می‌شوند، می‌توانند تأثیری دایره ای داشته باشند و دیگران را در همان محیط اجتماعی تحت تاثیر قرار دهند.

عوامل محیطی در یادگیری اجتماعی

در فرایند یادگیری اجتماعی عمل تقلید کردن خود به یک عادت تبدیل می‌شوند. بندورا معتقد است که محیط می‌تواند عمل سرمشق گیری را قوت بخشد و در برخی موارد ممکن است برعکس آن اتفاق بیفتد.

مشاهده‌ کننده توسط الگو تقویت می‌شود.

مردم اغلب مواقع افرادی را مورد مقبولیت خود قرار می‌دهند که اعمال یکسانی با آنها داشته باشد؛ مثلاً یک گروه از پسران نوجوان در هنگام برخورد با یک پسری که مانند آنها لباس پوشیده بیشتر استقبال می‌کنند.

مشاهده‌کننده توسط شخص سومی تقویت می‌شود.

در برخی موارد تقویت شدن یک فرد به جای الگو توسط نفر سوم انجام می‌شود. مثلاً کودکان از بچه‌هایی سرمشق می‌گیرند که بیشتر توسط والدین و معلمان تحسین می‌شوند.

خود رفتار تولید شده به پیامدهای تقویت کننده منجر می‌شود.

اکثر رفتارهایی که افراد از راه مشاهده دیگران فرا می‌گیرند، خود می‌تواند نتایج تقویت‌کننده به همراه داشته باشند.

پیامدهای رفتار الگو بر رفتار مشاهده‌کننده به‌طور جانشینی اثر می‌گذارد.

زمانی که افراد افراد متوجه پاسخ ویژه از سمت یک الگو می‌شوند پیامدهای آن پاسخ را نیز در نظرمی‌گیرند. اگر یک الگو برای  پاسخ مشخص تقویت شود،فرد مشاهده گر ممکن است پاسخ آن را افزایش دهد؛ این مسئله به عنوان تقویت جانشینی نیز نامیده می‌شود. شما میتوانید از طریق مشاوره روانشناسی به آگاهی از خود برسید و از آن طریق بتوانید انتخاب‌های درستی در زندگی داشته باشید.

زمینه فرایندهای شناختی

فرآیندهای شناختی بر بخش‌های مختلف زندگی مثل مدرسه کار و روابط شخصی افراد اثر گذار است. برخی از این زمینه‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

فراگیری چیزهای جدید

فرایند یادگیری نیازمند آن است که به بتوانید اطلاعات تازه کسب کنید، خاطرات جدید بسازید و با اطلاعات قبلی خود آنها را مرتبط سازید. اکثر محققان و معلمان به واسطه دانشی که در این زمینه دارند و همچنین مطالب مرتبط به افراد کمک می‌کنند تا مفاهیم جدیدی را بیاموزند.

شکل گیری حافظه

حافظه یکی از اصلی ترین موضوعاتی است که در زمینه روانشناسی شناختی مورد توجه قرار گرفته است. نحوه یادآوری مسائل، اینکه چه چیزی را در ذهن خود تداعی می‌کنیم، موضوعات فراموش شده،… اطلاعات زیادی را درباره شیوه عملکرد فرایند شناختی نشان می‌دهد.

بیشتر افراد تصور میکنند که حافظه شبیه به دوربین‌هایی است که تمامی اتفاقات را به صورت دقیق ثبت و در صورت نیاز یاداوری می‌کند؛ اما طبق تحقیقات انجام شده مشخص شده که مغز انسان بسیار پیچیده تر از تصورات ما عمل می‌کند.

تصمیم گیری‌ها

هنگامی که افراد تصمیم‌های مختلفی می‌گیرند، نشان دهنده قضاوت درباره مفاهیمی است که قبلاً پردازش کرده اند. این قضاوت شامل بررسی بین اطلاعات جدید با اطلاعات قدیمی، ترکیب اطلاعات جدید با اطلاعات موجود و حتی جایگزینی دانش‌های پیش از انتخاب باشد.

تأثیر شناخت

فرآیندهای شناختی اثر زیادی روی زندگی روزمره تا سلامت عمومی هر انسان دارند. در برخی موارد حتی میتواند سبب اختلالات یادگیری نیز شود.

ادراک جهان

پیش از درک احساسات، ابتدا اطلاعات جدید را به واسطه حواس پنجگانه دریافت و درک می‌کنید. فرایند ادراکی اطلاعات حس دریافتی را به صورت سیگنال درآورده و به سمت مغز می‌فرستد تا بتوانید آن‌ها را درک و بر اساس آن رفتار‌های خود را تنظیم کنید.

شکل گیری عقاید

دنیا پر از تجربه‌های حسی گوناگون است. برای اینکه بتوان به آنها معنا بخشید، مغز باید تجربه شما از جهان پیرامون را تا میزان اصول اساسی تقلیل دهد. شما قدرت یادآوری مسائل را دارید؛ بنابراین اتفاقات به مفاهیم اساسی و مورد نیاز کاهش پیدا می‌کنند.

پر کردن شکاف‌ها

علاوه بر کاهش اطلاعات برای یادآوری و قابل درک ترشدن آن‌ها، انسان‌ها در زمان بازسازی، به بررسی جزئیات بیشتر درباره خاطرات نیز می‌پردازند. این اتفاق در زمان ثبت رویداد‌ها اتفاق می‌افتد. وقتی اطلاعات به سرعت بازیابی نمی شوند، مغز اغلب اطلاعات از دست رفته را با ایده‌های مناسب پر می‌کند.

تعامل با جهان

شناخت پدیده‌ها تنها در سر ما اتفاق نمی‌افتد و بر رفتار ما نیز تاثیر گذار است. توجه ما به پدیده‌ها، اتفاقات گذشته، درک زبان، تفکر درباره عملکرد جهان و توانایی حل مشکل به شیوه رفتار و تعامل ما با جهان کمک می‌کند.

مفاهیم اولیه یادگیری اجتماعی

سه مفهوم اصلی در درون نظریه یادگیری اجتماعی جای گرفته است. اولین مفهوم آن است که افراد می‌توانند  به واسطه مشاهده یاد بگیرند. سپس از تاثیر حالات ذهنی درونی بر آن می‌گوید. و در آخر تعیین می‌کند که لزوما آموختن به معنای تغییر در رفتار نیست.

بندورا در کتاب تئوری یادگیری اجتماعی خود در سال 1977 بیان کرد: اگر افراد مجبور باشند فقط بر نتایج رفتارهای خود تکیه کنند تا به آنها بیاموزد که چه عملی باید انجام دهند، یادگیری فرآیند پر زحمتی خواهد بود، نه اینکه خطرناک باشد.

بندورا در ادامه اضافه می‌کند که “خوشبختانه، بیشتر اعمال انسان به صورت مشاهده ای از راه مدل سازی یاد داده می‌شود: از مشاهده دیگران ایده ای درباره شیوه انجام اعمال تازه شکل می‌گیرد و در موارد بعدی، این اطلاعات رمزگذاری شده به عنوان راهنما عمل می‌کند.” بیایید هر یک از این مفاهیم را به صورت دقیق تری بررسی کنیم.

مردم می‌توانند از طریق مشاهده بیاموزند

یکی از معروف ترین آزمایشات در تاریخ روانشناسی مربوط به عروسکی به نام بوبو بود. بندورا نشان داد که کودکان اعمال افراد دیگر را مشاهده و سپس یاد می‌گیرند و انجام می‌دهند.

در طی این آزمایش کودکان رفتار بزرگسالان با عروسک بوبو رو که با خشونت همراه بود مشاهده کردند. زمانی که کودکان تنها با عروسک بازی کردن شروع به تقلید از رفتاری کردند که قبلاً مشاهده کرده بودند.

بندورا سه مدل اساسی یادگیری مشاهده ای را بررسی کرد:

• یک مدل زنده، که در طی آن یک فرد واقعی یک رفتار را انجام میدهد.
• یک مدل نمادین، که می‌تواند شامل یک سری شخصیت‌های واقعی یا غیر واقعی باشد که رفتارهایی را در قالب کتاب، فیلم، برنامه تلویزیونی یا رسانه‌های دیگر نشان دهند.
• یک مدل آموزشی کلامی که یک رفتار را توصیف و توضیح می‌ دهد.

همانطور که مشخص است یادگیری مشاهده ای فقط نیازمند دیدن یک شخص خاص که عملی را انجام می‌دهد نیست حتی شنیدن شفاهی مثل گوش دادن به پادکست هم میتواند سبب یادگیری در افراد شود. همچنین با دیدن شنیدن یا خواندن درباره اعمال شخصیت‌های کتاب‌ها و فیلم‌ها نیز می‌توانیم عمل یادگیری را انجام دهیم.

این نوع از یادگیری مشاهده‌ای شده تا نگرانی‌های زیادی برای والدین و روانشناسان ایجاد کند؛ چرا که آنها عقیده دارند که بچه‌ها ممکن است خشونت را از بازی‌های ویدیویی یا فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی که در رسانه‌ها در حال پخش هستند، یاد بگیرد.

حالات ذهنی برای یادگیری مهم هستند

بندورا همچنین تاکید می‌کند که تنها تقویت محیطی و بیرونی سبب یادگیری نمی‌شود. او دریافت که تقویت فقط از منابع بیرونی انجام نمی گیرد و وضعیت ذهنی و انگیزه شمامی‌تواند تاثیر بسزایی بر یادگیری یک رفتار داشته باشد.

تقویت درونی در نظر بندورا یک نوع پاداش درونی مثل غرور، رضایت و احساس موفقیت است‌. تاکید روی افکار و شناخت درونی هر فرد به ارتباط بین نظریه‌های یادگیری با نظریه‌های رشد شناختی کمک بسیاری می‌ کند.

یادگیری لزوماً منجر به تغییر نمی شود

چگونه میتوان تشخیص داد که چیزی یاد گرفته شده است یا نه؟در برخی موارد یادگیری درست بعد از نمایش رفتار جدید قابل مشاهده است. برای مثال زمانی که به کودکان دوچرخه سواری را یاد می‌دهند، می‌توان به سرعت نتایج آن را روی کودکان مشاهده و بررسی کرد.

اما در برخی موارد می‌توان چیزهایی را یاد گرفت که نتایج آن به سرعت قابل مشاهده نباشد. رفتارگرایان پیش از این عقیده داشتند که یادگیری سبب تغییر دائمی در رفتار شخص می‌شود اما یادگیری مشاهده ای نشان داد که افراد می‌توانند بدون اینکه رفتار‌های جدیدی از خود بروز دهند اطلاعات جدید را بیاموزند.

چگونگی یادگیری اجتماعی

نظریه یادگیری اجتماعی شامل فرآیندهای متعددی است که بر اینکه آیا فردی رفتار جدیدی کسب می‌کند یا خیر، تأثیر می‌گذارد. این فرآیندها عبارتند از:

توجه

توجه به درجه ای اشاره دارد که فرد متوجه رفتاری می‌شود و برای کسی ضروری است که یک رفتار را متوجه و درک کند تا بتواند آن را تقلید کند. شما ممکن است هر روز شاهد رفتارهای زیادی باشید، اما ممکن است از همه آنها تقلید نکنید، که اهمیت تاثیرگذار و قابل توجه بودن یک رفتار را برجسته می‌کند.

انگیزه

در ابتدا باید بدانیم انگیزه چیست؟ انگیزه به اراده برای نشان دادن یک رفتار مربوط می‌شود. همچنین یک عامل تقویت کننده نیز محسوب می‌شود، این زمانی اتفاق می‌افتد که افراد با مشاهده عواقبی که دیگران بر اساس اعمال خود با آن مواجه می‌شوند، در مورد رفتارها یاد می‌گیرند. برای مثال، فردی که شاهد تقویت مثبت از طرف یک رفتار است، ممکن است انگیزه خود را برای تقلید از یک رفتار بیشتر کند. برعکس، فردی که پیامدهای منفی یک رفتار را مشاهده می‌کند، ممکن است او را از هدایت رفتار منصرف کند.

بازتولید

بازتولید به توانایی فرد برای الگو برداری از رفتاری که مشاهده می‌کند اشاره دارد. این موضوع عموما بر اینکه آیا کسی برای نشان دادن رفتار خود انگیزه دارد یا نه تأثیر می‌گذارد. به عنوان مثال، توانایی‌های فیزیکی، احساس ترس یا عوامل دیگر ممکن است توانایی فرد را برای تقلید از یک رفتار مشاهده شده محدود کند.

حفظ و به خاطر سپردن

برای یک فرد مهم است که هنگام مشاهده یک رفتار، خاطره ای را شکل دهد و به او اجازه دهد رفتار را به خاطر بیاورد و در آینده آن را الگوبرداری کند. این مسئله بسیار حائز اهمیت است چرا که یادگیری اجتماعی اغلب در طول زمان اتفاق می‌افتد، بنابراین ضروری است که افراد رفتارهایی را که مشاهده می‌کنند به خاطر بسپارند.

فرآیند مدلسازی

فرایند مدل سازی به این مفهوم اشاره دارد که یادگیری حتماً به تغییر رفتار منجر نمی شود. رفتارگرایان اعتقاد دارند که یادگیری می‌تواند تغییرات اساسی را در رفتار ایجاد کند اما همانطور که پیشتر به آن اشاره شد یادگیری مشاهده این نظریه را رد کرد به این معنا که افراد می‌توانند اطلاعات جدید را بدون اینکه بخواهند آن را در رفتار خود بروز دهند، یاد بگیرند.

همه رفتار‌هایی که توسط افراد مشاهده می‌شوند به شکل دقیق و موثر یاد گرفته نمی شوند. عوامل زیادی می‌تواند هم در مدل و هم در فرد یادگیرنده وجود داشته باشد که باعث شود که فرایند یادگیری اجتماعی با موفقیت یا عدم آن روبرو شود.

رفتار گرایی

رفتارگرایی تحت عنوان روانشناسی رفتاری هم شناخته می‌شود و یک نوع نظریه یادگیری است که به این مسئله که رفتار چیست می‌پردازد و عقیده دارد همه رفتارها از راه تعامل با محیط و از طریق فرایندی به اسم شرطی سازی یادگیری می‌شود. بر اساس دیدگاه رفتارگرایی، رفتار افراد فقط پاسخی به محرک‌های محیطی اطراف است.

رفتارگرایی تنها به رفتارهای محرک و پاسخ قابل رویت مربوط می‌شود چرا که امکان بررسی آنها به شیوه سیستماتیک و قابل مشاهده فراهم است.

اصول یادگیری

برای اینکه بتوان یادگیری را به شکل مطلوب ادامه داد لازم است تا از اصول خاصی پیروی کرد. این اصول می‌تواند شامل:

• ایجاد انگیزه برای آموختن در افراد.
• توجه به این مسئله که یادگیری یک فرایند پویاست و نه انفعالی.
• راهنمایی و تشویق افراد فراگیر.
• فراهم کردن مواد و منابع آموزشی متناسب با اهداف آموزشی.
• ایجاد فرصت برای بررسی و مرور مطالب.
• تنوع در شیوه‌های آموزشی.
• در نظر گرفتن مولفه‌های مختلف یادگیری که می‌تواند شامل احساسات و نگرش‌ها، آگاهی و توانایی‌های فکری و هوش و مهارت‌های فیزیکی و حرکتی هر شخص باشد.

استفاده از یادگیری مشاهده ای برای امور مثبت

یادگیری مشاهده ای می‌تواند به صورت موثری برای ایجاد رفتارهای مثبت نیز استفاده شود. در سراسر جهان مخصوصا آمریکای لاتین، برزیل، هند و آفریقا، برنامه‌های تلویزیونی کاربردی درباره انواع رفتارهای مثبت و سالم در زمینه‌های مختلفی ایجاد شده اند.

برنامه‌های تلویزیونی می‌توانند بسیاری از رفتارهای سالم را بهبود ببخشند و تاثیر گذار باشد. برای مثال برنامه‌هایی با هدف جلوگیری از انتقال بیماری ایدز کاهش آلودگی‌های محیطی و همچنین ارتقاء سلامت خانواده وجود دارد.

روزانه بسیاری از این اعمال مثبت در اطراف ما اتفاق می‌افتد و با مشاهده می‌توان آن‌ها را یاد میگیریم. خدمات روانشناسی به ما در این مسیر کمک بسیاری خواهند کرد.

سوالات متداول

مشکلات نظریه یادگیری اجتماعی چیست؟

نظریه یادگیری اجتماعی تأثیر عوامل بیولوژیکی مانند هورمون‌ها و ژنتیک، بر رفتار را نادیده می‌گیرد.

یادگیری اجتماعی بر چه اساسی استوار است؟

یادگیری اجتماعی، یادگیری را به عنوان یک فرآیند شناختی تعریف می‌کند که در یک بافت اجتماعی از طریق مثال‌ها و تجربیات مستقیم اتفاق می‌افتد و به نفع یک رویکرد زندگی واقعی است.