برای اینکه بدانید حافظه چیست لازم است کمی درباره توانمندی های انسان و سایر موجودات در یادگیری و حفظ اطلاعات و داده ها دقت کنید. قدرت نگهداری اطلاعات و یادگیری در واقع پاسخ اساسی به سوال حافظه چیست، است.

حافظه چیست؟

در توضیح اینکه حافظه چیست می‌توان از نگاه های مختلف آن را تعریف کرد. به طور مثال در فرهنگ لغت حافظه را توانایی ضبط و نگهداری مطالب معنی می کند. اما به طور کلی می توان گفت حافظه توانایی ثبت و نگهداری تمام اطلاعات، داده ها، رویدادها، مطالب و …. است که انسان یا سایر جانداران در طول زندگی خود با آن همراه هستند. همچنین توانایی یادگیری را نیز می توان یکی دیگر از تعاریف حافظه دانست.

در مجموع می توان گفت حافظه همان توانایی انسان در رمزگذاری، ثبت و ضبط و نیز نگهداری اطلاعات و تجربه های زندگی است. در واقع حافظه سه وظیفه را رهبری می کند که عبارت است از رمزگذاری، ذخیر و بازیابی اطلاعات. در برخی افراد به ویژه کسانی که در سنین بالا به علت کهولت سن دچار اختلالات یادگیری می شوند در واقع در بخش حافظه خود با مشکل مواجه هستند.

انواع حافظه انسان

حافظه در روانشناسی انواع مختلفی دارد که هر کدام تعریف و شرایط خاصی دارد. سه نوع اصلی حافظه عبارت است از:

حافظه کوتاه مدت: در واقع به اطلاعاتی گفته می شود که بصورت کوتاه مدت و لحظه ای در ذهن ثبت و پردازش می شود. گاهی شما پلاک یا عددی را به صورت گذرا و لحظه ای می بینید و به خاطر می سپارید یا یادآوری معنی کلمات از جمله حافظه کوتاه مدت است.

حافظه بلند مدت: این دست حافظه مربوط به اطلاعاتی است که در طولانی مدت در ذهن ثبت و پردازش می شود و در آینده زندگی فرد مورد استفاده است. به طور مثال می توان به علم کسب شده در طولانی مدت و جواب دادن به سوالات امتحانی.

حافظه حسی: این حافظه به صورت لحظه ای اطلاعات را احساس می کند. مثل طعم یا بو، یا حتی دیدن برخی نوشته ها که به صورت لحظه ای می بینید. این حافظه اطلاعات را به صورت گذرا ثبت می کند، اگر این اطلاعات مورد نیاز فرد باشد بصورت طولانی تر ذخیره می شود در غیر این صورت به مرور فراموش می شود.

چگونه اطلاعات به حافظه کوتاه مدت و بلند مدت انتقال می یابد؟

شاید برای شما جالب باشد که بدانید اطلاعات چگونه به حافظه کوتاه یا بلند مدت انتقال داده می شود. این فرایند به این شکل است که وقتی اطلاعاتی وارد ذهن می شود در صورت استفاده از آن این اطلاعات از حافظه حسی به کوتاه مدت، و در صورت استفاده بیشتر به حافظه بلند مدت منتقل می شود. در واقع انتقال داده ها و اطلاعات به هر مرحله از حافظه ارتباط مستقیم با مرور و کارایی آن دارد. اگر اطلاعات یا تصاویری برای ما دوست داشتنی و خوشایند باشد میزان ماندگاری آن در حافظه و نگهداری آن بیشتر می شود.

در صورتی که نسبت به اطلاعاتی بی تفاوت باشید، این اطلاعات تنها در حافظه حسی می ماند و به سرعت فراموش می شود. آنچه اطلاعات را در حافظه ماندگار می کند میزان علاقه یا استفاده از آن است. از همین رو از نظر علمی می گویند حافظه حسی اتاق انتظاری برای حافظه کوتاه مدت و بلند مدت محسوب می شود.

در صورتی که حافظه‌ای در کار نبود چه اتفاقی می افتاد؟

با توجه به اینکه حافظه بخش اصلی ذهن فرد را در ثبت  رویدادها، یادگیری  و اطلاعات دارد در نبود حافظه می توان گفت انسان توان زندگی را از دست می داد. حافظه در تمام ساحت های زندگی یک انسان حضور دارد. غذا خوردن، درس خواندن، آموختن، سخن گفتن و حتی برقراری ارتباط به اطرافیان نقش اساسی دارد. در صورتی که حافظه را از انسان بگیرند تمام وجوه زندگی مختلف می شود. حافظه کمک می کند که تمام مسائل زندگی انسان به نوعی زنجیره وار به هم متصل شود و زندگی روزمره و خاطرات را رقم بزند.

معنای فرای حافظه

فرا حافظه به معنای دانش بررسی حافظه انسان است که در آن اطلاعاتی که فرد از طریق احساسات تجربه می کند و بر زندگی او موثر است مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد. فراحافظه در صورتی که در فردی دچار نقص شود فرد می تواند به اختلال وسواس- اختیاری مبتلا شود. در این اختلال فرد قدرت تمیز دادن و نیز تصمیم گیری و تعیین تکلیف خود در مسائل مختلف را از دست می دهد و دائما با این تصور که اشتباه می کند احساس ناخوشایندی را تجربه می کند. این افراد وسواس شدیدی در کنترل مسائل مختلف پیدا می کنند که هم خود و هم دیگران را آزار می دهند.

چه مراحلی در حافظه انجام و طی می شود؟

ثبت اطلاعات در حافظه مراحل مختلفی دارد که در ادامه به آن اشاره می شود:

۱. وارد شدن اطلاعات به حافظه:

در این مرحله داده و اطلاعات وارد ذهن می شود. در این مرحله برای به خاطر سپردن اطلاعات فرد اقدام به کدگذاری و رمزنگاری می کند تا در ثبت این اطلاعات نشانه های لازم برای مرور قابل دسترس تر باشد. رمزگذاری اطلاعات ممکن است به صورت حسی یا معنایی باش که به شکل ارادی یا غیرارادی صورت می گیرد.

۲. ذخیره سازی اطلاعات:

در این مرحله پس از کدگذاری و رمزگذاری اطلاعات این اطلاعات در حافظه کوتاه مدت یا بلند مدت ذخیره و نگهداری می شود. بسته به میزان مرور یا استفاده از این اطلاعات نگهداشت آن نیز زمان بندی می شود.

۳. یادآوری اطلاعات:

اطلاعات پس از ذخیره سازی در زمان نیاز فرد بازیابی و مرور می شود. این موضوع می تواند به تقویت ماندگاری اطلاعات در طولانی مدت کمک کند. بازیابی اطلاعات ممکن است به شکل آشکار یا ناآشکار صورت بگیرد. اما در مجموع عوامل مختلفی در بازیابی اطلاعات موثر است که در ادامه به آن اشاره می شود:

• اثر بافت
• اثر خلق

نحوه شکل گیری خاطرات در حافظه

ثبت خاطرات در حافظه از سه مرحله عبور می کند:

رمزگذاری: وقتی شما با واقعه یا رویدادی مواجه می شوید به شکلی قابل فهم و قابل استفاده در ذهن ثبت می شود.

ذخیره سازی: با ایجاد تغییراتی که قابل یادآوری باشد در  حافظه بلند مدت ذخیره و نگهداری می شود.

بازیابی: در شرایطی که نیاز به یادآوری خاطره یا اطلاعات باشد در دسترس قرار می گیرد. در واقع شما وقتی دنبال یادآوری خاطره ای باشید این اطلاعات در دسترس شما قرار می گیرد. گاهی یادآوری خاطره یا اطلاعاتی سخت می شود. یعنی کلیاتی از آن یادتان می آید اما هرچه تلاش می کنید به شکل واضح و دقیق بازیابی نمی شود. این مشکل از بازیابی اطلاعات نشات می گیرد.

نکته مهمی که درباره ثبت خاطرات و مرور آن ها در زندگی انسان دارد، این است که با مرور این اطلاعات و خاطرات فرد می تواند در روابط اجتماعی و تعاملات روزمره و حتی تصمیم گیری درباره مسایل مختلف قوی عمل کند.

حافظه کوتاه مدت و مرور درس

یکی از مهمترین کارکردهای حافظه کوتاه مدت برای انسان مرور دروس و آمادگی برای امتحانات است. کاری که حافظه کوتاه مدت می کند این است که فرد درس را می خواند و اطلاعات را برای روز امتحان در ذهن خود نگه میدارد. پس از استفاده ممکن است آن را رد کند و به فراموشی بسپارد. در صورتی که میزان استفاده از این اطلاعات بیشتر از امتحان باشد این اطلاعات در حافظه بلندمدت ثبت و نگهداری می شود. اما آنچه که برای کوتاه مدت ثبت و پردازش می شود تنها در حافظه کوتاه مدت باقی می ماند. براساس مطالعات صورت گرفته انسان هر تصویر یا صدایی که می بیند و می شنود حدود 30 ثانیه در حافظه خود نگه می دارد. در صورتی که از این اطلاعات استفاده کند آن را به حافظه کوتاه مدت یا بلند مدت انتقال می دهد.

نکته مهمی که باید درباره نگهداری اطلاعات در حافظه خود بدانید اینکه این اطلاعات نیاز به مرور، استفاده و بازیابی و به روزرسانی است تا ماندگاری آن در حافظه بلندمدت باقی بماند. چرا که حافظه کوتاه مدت ظرفیت کمی دارد از همین رو در شرایطی که فرد از اطلاعات و داده ها استفاده نکند به مرور حذف و فراموش می شود و جای آن با اطلاعات جدید پر می شود.

حافظه چند سطح دارد؟

حافظه در مجموع سطوح مختلفی دارد. از همین رو برای اینکه اطلاعات را از سطح حافظه کوتاه مدت به سطوح مختلف حافظه بلند مدت انتقال دهید لازم است ابتدا این سطوح را بشناسید.

سطوح حافظه بلند مدت عبارت است از:

حافظه معنایی: در این حافظه رویدادها و ارتباطاتی که بین آن ها وجود دارد است. در این حافظه اطلاعات زیادی درباره حوادث و رویدادها ثبت و نگهداری می شود و می توان آن را به دایره المعارف تشبیه کرد.

حافظه رویدادی: این سطح حافظه در واقع زندگینامه یک فرد است که تمام وقایع را ثبت و نگهداری می کند. تمام آنچه انسان در طول زندگی تجربه می کند و یاد می گیرد و ماندگار می شود مربوط به این سطح از حافظه است. رجوع و مرور همه اطلاعاتی که در حافظه ثبت شده در بلند مدت در واقع مرور اطلاعات مربوط به حافظه رویدادی است. به طور مثال به یاد آوردن خاطرات مدرسه در سنین بزرگسالی یکی از اطلاعاتی که در حافظه رویدادی ثبت و نگهداری می شود.

حافظه بلند مدت، محلی برای نگهداری خاطرات

حافظه بلند مدت را می توان آرشیوی از خاطرات کل زندگی دانست که در آن اتفاقات و رویدادها و هر آنچه با آن در طول زندگی مواجه بوده ایم، ثبت و نگهداری می شود. یکی از ویژگی های حافظه بلند مدت حفظ اطلاعات در تمام طول عمر یک فرد است که با مرور آن یا تلاش برای یادآوری سریعا به سطح می آید. برعکس حافظه کوتاه مدت، مخزن حافظه بلندمدت نامتناهی است و اطلاعات زیادی را در خود نگه می دارد. از همین رو اگر قصدا داشته باشید اطلاعات را همیشه به یاد داشته باشید می توانید به جای پراکندگی، آن ها دسته بندی کنید. مثل اطلاعات درسی، خاطرات و رویدادها و… . در واقع شما با کدگذاری اطلاعات در زمان انتقال داده ها از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت آن را برای بازیابی برای خود قابل دسترس تر کنید. طبقه بندی اطلاعاتی که در حافظه نگهداری می کنید در زمان مرور به سرعت یادآوری می شود.

فراموشی چیست؟

شاید برای شما هم پیش آمده که در بزنگاه ها شماره تماس، اسم یا آدرس و حتی مطالب مهمتر را فراموش کرده اید. این موضوع یک اتفاق طبیعی در طول زندگی است. گاهی حتی ساده ترین اتفاقات مثل لیست خرید یا ساعت قرار ملاقات را هم فراموش می کنید. نام این پدیده فراموشی است که دلیل آن اختلال در یکی از مراحل ثبت و ضبط داده ها و اطلاعات حافظه است.

ذخیره نشدن اطلاعات به صورت کامل باعث می شود شما یک مساله اساسی را همان زمان که دریافت می کنید در حافظه ذخیره نکنید.

گاهی تداخل برخی اتفاقات مشابه یا اتفاقات اولویت دار سبب گم شدن برخی اطلاعات دیگر و در نهایت فراموشی یک مساله می شود.

گاهی به صورت ارادی فرد ترجیح می دهد برخی مسائل را به خاطر نیاورد و آن را در حافظه حفظ نکند.

نکته دیگری که می تواند به فراموشی دامن بزند اختلال در بازیابی اطلاعات است.

تقویت حافظه

یکی از نکاتی که درباره حافظه بسیار جذاب و قابل توجه است، اینکه شما می توانید حافظه را تقویت کنید. همانطور که برخی مسایل مثل افکار منفی یا برخی اتفاقات ناخوشایند بر حافظه تاثیر منفی دارد و یا استرس و اضطراب می‌تواند ضعف حافظه را به همراه داشته باشد. استفاده از مواد مخدر، دخانیات یا مشروبات الکلی در زمره مواد کند کننده حافظه به شمار می آیند.

براساس آموزه‌های روانشناسی بالینی می‌توان با به کار بستن تدابیری به تقویت حافظه کمک کرد. شاید عجیب باشد اما مصرف برخی مواد غذایی به دلیل داشتن خواص ویژه به عنوان تقویت کننده‌های حافظه به شمار می‌آیند. مواد غذایی مثل میگو، ماهی، گردو و… از جمله این نوع مواد خوراکی هستند. در نظر داشته باشید که کمبود برخی مواد غذایی در بدن می‌تواند میزان یادگیری و حافظه را کاهش دهد. اگر به خاطر داشته باشید همیشه در دوران مدرسه به دانش آموزان و والدین آن‌ها بر خوردن صبحانه مقوی دانش آموز تاکید می شود. چرا که گرسنگی تا حد زیادی قوه آموزش و یادگیری را کاهش می دهد، به این معنا که فرد در ثبت اطلاعات و نگهداری آن در حافظه ضعیف می شود. درمان اضطراب و نیز سایر اختلالات روانشناسی می تواند تاثیر زیادی بر بهبود عملکرد حافظه داشته باشد.

روش هایی برای تقویت حافظه

از مهمترین راهکارهای تقویت کننده حافظه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مرور اطلاعات و داده ها: با توجه به اینکه اطلاعات در حافظه کوتاه مدت زیاد نمی ماند. از همین رو برای تقویت حافظه باید اطلاعات مورد نظر دائما یا به صورت دوره ای مرور شوند تا در حافظه بلند مدت ثبت شود. برای اینکار می توان از روش های مختلف مثل نت برداری، بلند خواندن مطلب، مرور خاطرات، نشانه گذاری اطلاعات و… استفاده کرد. تکرار اطلاعات و آموزش ها می تواند به تقویت حافظه کمک  کند.
2. ایجاد ارتباط بین اطلاعات: برای اینکه اطلاعات مورد نیازتان را فراموش نکنید لازم است رابطه ای بین این اطلاعات برقرار شود تا با کدگذاری در ذهن ثبت و نگهداری شود. داشتن اندیشه و تفکر از عوامل جدی تقویت کننده حافظه است که کمک زیادی در ایجاد ارتباط بین داده های ثبت شده در حافظه می کند.
3. تصویرسازی: یکی از راه های تقویت حافظه و عدم فراموشی تصویرسازی داده ها و اطلاعات است. برای فراموش نکردن می توانید مسائل مختلف را با تصویر سازی و نشانه گذاری در ذهن خود ثبت کنید.
4. ایجاد کلمه کلیدی: برای فراموش نکردن برخی اطلاعات می توانید آن ها را با کلمه های کلیدی نشانه گذاری کنید تا در زمان مرور به سرعت یادآوری شود. به طور مثال دوستان دانشگاه خود را می توانید با نشانه کلاس یا رشته تحصیلی و یا اسم دانشگاه ثبت کنید در این صورت پس از سالها همچنان فرد را به یاد خواهید آورد.
5. ساخت حروف اختصاری یا علامت گذاری: برای اینکه بتوانید مسائلی را نشانه گذاری کنید یکی از راه ها ارتباط دادن آن با علائم یا حروف اختصاری است. به طور مثال ناجا به اختصار به معنای نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران است.

یکی از راه‌های تقویت حافظه استفاده از مشاوره فردی و طی کردن روش های روان درمانی است. انسان در طول زندگی ممکن است با مشکلات و سختی هایی دست و پنجه نرم کنند که این موضوع باعث تاثیر منفی بر حافظه آن ها شود. توصیه های روانشناسی تا حد زیادی می تواند به تقویت حافظه کمک کند.

میزان قابل اعتماد بودن حافظه

در مورد میزان قابل اعتماد بودن حافظه حرف و سخن زیاد است. از نظر بسیاری از روانشناسان و کسانی که در حوزه حافظه مطالعات گسترده ای دارند این است که سلامت عمومی جسمی و روانی فرد تا حد زیادی بر میزان قابل اعتماد بودن داده های حافظه تاثیر زیادی دارد. در شرایطی که کسی دچار اختلالات مختلف مثل اختلال افسردگی باشد تا درمان افسردگی دنبال نشود نمی توان به آن اعتماد کرد. چرا که اطلاعات ثبت شده در حافظه به دیده ها و شنیده های انسان مربوط است  و در صورتی که فرد با مشکلات مختلف جسمی و روحی مواجه باشد نمی تواند در بازیابی اطلاعات نیز دقیق و درست عمل کند. به زعم بسیاری از اندیشمندان حافظه مقوله پیچیده ای است از همین رو اگر فرد سلامت جسمی و روانی نداشته باشد نمی توان به داده های حافظه او اعتماد کرد.

سوالات متداول

آیا امکان تقویت حافظه با مشاوره آنلاین روانشناسی امکان پذیر است؟

در صورتی که احساس می کنید از نظر روحی دارای مشکلاتی هستید که مخل تقویت حافظه است می توانید از طریق مشاوره های روانشناسی برای بهبود خود تلاش کنید. برای دریافت نوبت مشاوره آنلاین از دکتر مهسا کاشفی زاده می توانید با شماره ۰۹۱۲۱۴۳۳۴۳۸ از طریق ایمو در تماس باشید.

آیا تغذیه می‌تواند بر تقویت یا ضعف حافظه تاثیرگذار باشد؟

بله قطعا. براساس مطالعات بسیاری اثبات شده که بسیاری از مواد غذایی می توانند با تامین مواد مغذی مورد نیاز در بدن به تقویت حافظه کمک کنند.